КЫДЫР, АКЫЛ, ЫРЫС

Мурунку бир заманда Кыдыр, Акыл, Ырыс — үчөө жолдош болушат. Бир күнү
үчөө жолоочу жүрүшүп баратып, жолдо бир нерсени талашышат. Акыл
мактангансып: «Экөөңдөн мен кыйынмын, акылга баймын. Силер мага баш
ийгиле» дейт. «Жок силер мага баш ийгиле. Менин ырысым көп, силердин
ырысыңар жок» дейт, — Ырыс, Кыдыр экинчи жактан: «Экөөңдөн мен
кыйынмын, силер мага баш ийгиле, элдин баары мага баш иет» дейт. Ушинтип үчөө талашып отуруп, кош айдап жаткан бир дыйканга жолугушту. Дыйканды көрүп, Кыдыр алаканын жайып, сакалын сыйпап: «Айдап жаткан жериңе жалаң алтын менен күмүш чыксын» деп батасын берди.
Айтканындай эле ошол замат айдаган жеринен эгин ордуна алтын, чөп ордуна күмүш чыгыптыр. Кыдырдын бул ишине каршы, Акыл дыйкандын башын тегеретип, акылын алып койду. Дыйкан акылынан ажырап калгандан кийин, айлындагы бир чоң байга барып: «Менин жериме эгин чыкпай эле, какыраган таш чыгып жатат» деди. Бай дыйкандын жерин көрүп: «Эмесе мен жериңе жер берейин, жериңдин үч бөлүгүнүн бир бөлүгүн мага бергин» дейт. Дыйкан байдын айтканына макул болуп сүйүндү. Дыйкандын алтын-күмүшүн бай ташып алды эле, анын казынасына батпай ашып-ташып толуп чыкты. Акылы жок дыйкандын көзүнө алтын менен күмүш какыраган таш болуп көрүндү. Дыйкан алтын менен күмүштү эки жакка чачып, ыргыта берди. Дыйкандын бул абалын Ырыс көрүп, ичи күйүп, боору ооруп, дыйканга ырыс берди. Ырыстуу болгондон кийин жолдон бир топ кербенчилер өтүп бара жатып дыйканга жолугушту. «Бул кудай жакшы көргөн киши экен. Мындагы алтын, күмүштүн баарын алалык, дыйкандын өзүн аксакал кылалык, алыбыздын келишинче ак сакалды баарыбыз сыйлайлык» деди. Кербенчилер макул болушуп, алтын менен күмүштү төөлөрүнө жүктөп алышты. Дыйкандын сакалын тарап, башына суусар тебетей кийгизип үстүнө алтын жакалуу ичик кийгизип, чоң боз жорго мингизип, эки жагынан эки
жигитти жөлөттүрүп алиги дыйканды алып кетишти.
Булар жүрүп отуруп, бир байдын айлына келип түшүштү. Бай айыл-апасы
менен таң калышып: «Ушунча сөөлөттүү, ушунчалык да ырыстуу соодагер
болот экен» деп, шыпшынышты. Кечки күүгүм кирип, намаз шам болгондо
кербен башы байга кеп салды. «Бай, сиздин бойго жеткен сулүу кызыңыз бар
экен, эгер ылайыгы келсе, биздин аксакалга куда түшсөк кандай болор экен?»
деди.
Бай бул сөздү уккандан кийин төбөсү көккө жеткендей сүйүнүп: «Эгер сиздин
аксакал биздин кызды көңүлүнө жактырса, менин сүйүнчүмдөн башка
каршылыгым жок, болор эле, мен мындай сөөлөттүү, ырыстуу кишиге кызымды бербегенде, кимге бермекчи элем?» деди. Кербен башы байдын сөзүн урматтап, аксакалды алып келмекчи болду. Бай өргөө көтөрүп, күйөө күтүп, айлы менен кымкуутка түштү. Эртеси аксакалды эки жигит эки жагынан жөлөп кандын үйүнө кийирди. Айыл-ападагы кыз-келиндер «Кымбаттуу күйөөнү көрөбүз» дешип, үйдүн жабуусун сыйырып жиберип, биринен соң бири жол талашып, төрдөгү олтурган ак сакалга көз түшүрүштү. Күйөөнүн сөөлөтү болгон менен акылы жок, сүйлөйүн десе сөз билбейт. Кыздын жеңелеринин жандары калбай, «кокуй биздин кызыбызды чанып жатат го, бир ооз дагы сөз сүйлөбөйт» дешип, экиден-үчтөн болуп күбүр-шыбыр, ал сөз үйдөн-үйгө жетти, аягы кыздын атасы байга угулду.
Кабарды бай уккандан кийин ңамызданып: «Менин кызыма сүйлөбөгөнү
эмнеси? Мени шылдың кылгысы келеби?» деп, эртеңкиге чейин сынамакчы
болду. Эртеси дагы күйөө сүйлөгөн жок. Бай аялына сүйлөнүп: «Кызымды чанып кетет деген эмне жакшылык? » деп, элинин баарын короосуна жыйды. Эртеси кечке катырган дөңгөчкө окшоп кыздын жанында олтурган аксакалды даргага асып өлтүрмөкчү болду. Турган эл-журттар байга нааразы болушуп: «Ушунчалык сөөлөттүү кишини дарга асканыңыз жакшы иш эмес го» дешип, байга даттанышты. Бай эч бирөөнүн сөзүн укпады.
Ушул убакта жол менен Кыдыр, Акыл, Ырыс — үчөө кетип бара жатып,
дыйканды дарга асканы жатканын көрүштү. Кыдыр менен Ырыс ошондо Акылга баш ийип, жалынып: «Эми ушул дыйкандын акылын берип, жанын сактап калгын» дешти. Акыл ошондо дыйканга өзүнүн мурунку акылынан эки эсе ашырып акыл берген экен. Ошо жерден дыйканга акыл кирип, көзүн ачты.
Байдын даргага асканы жатканын көрөөр менен түшүнүп: «Байым, эки ооз сөзгө уруксат этсеңиз экен» деди.
Короодо турган эл бут дүргүй түштү. «Айтсын, сөзгө уруксат берсеңиз» дешип,
туш-туш жактан чурулдашты. Бай бөйрөгүн таянып туруп: «Кана, эки ооз сөзүңдү айтып көрчү, аксакал күйөөм!» деди. Аксакал тебетейин алып, элди карап сөзүн баштады. «Мен жаш чакта, элибизди жоо чаап, ашуудан ашып качып бара жатканда, айлыбыздагы бир кандын кызы чачын төбөсүнө түйүп, башына калпак кийип, эркекче шымаланып, жарак-жабдыктарын байлап, атты тандап жоонун астынан бетме-бет жалгыз чыкты. Жоо менен чабышып, беш жүздөй кишини бүт бойдон кырды. Андан келгенден кийин качып бара жаткан элибизди токтотуп, чачылган калкты жыйып, катылган жоонун жазасын берип турган эле. Ошол убакта кан кандыгынан түшүп, өзүнүн кызына берди. Мен кечээтен бери сиздин кызыңызды ошол кыздай баатыр болор бекен деп мүнөздөп ойлоп жаттым, каным» деди.
Бай: «Андай болсо иш жакшы болуптур. Мен кызымды шылдыңдап жаткан
экен дедим эле», деп, дыйканды көтөрүп келип үйүнө кийирди. Элин чакырып
кызына той берди. Кызды алып, дыйкан кербенчилерге аксакал болуп, соодасын башкарып, сөөлөтүн күтүп туруп калды. Ошондон кийин эл арасына: «Акыл жок жерде ырыс менен дөөлөт да жок» деген сөз калган экен.