КАНДЫН КЫЗЫ

Илгери бир кан вазири менен ууга чыгыптыр. Аңгыча кайдан жайдан келгени
белгисиз ызгаардуу шамал согуп, суук боло түшөт. Аттары чыйрыгып, өздөрү
калчылдап үшүп кетишкенде вазир: «Таксыр, үй жакка барып түштөнүп алалы» деди. Кан: «Ии, үйүң жакын жерде болсо барса баралы» деп жөнөп калды.
Вазирдин аялы, ары сулуу, ары жылдыздуу адам экен, түр-түркүн тамак менен
коноктоп, кандын купулуна толду. Кан болсо аялды көрүп «канга ылайык аялы бар экен, мага ушул үчүн көрсөтпөй жүргөн турбайбы, кандай да болсо, тартып алышым керек» деп көңүлү бузулуп, ичинен тынды.
Эртеси күнү кан менен вазир экөө дагы ууга чыгышат, ит агытып, куш салып,
көңүл ачышат. Аңгыча «карк-курк» деп, жети каз учуп өтөт. Анда кан: «Тетиги
каздар эмне деп баратышат, айтып бергин, айтпасаң, башыңды аламын» дейт.
Вазир эртеңге чейин ойлонууга уруксат алып, үйүнө барып, оозуна наар албай, капаланып жатып калды. Вазирдин кичүү кызы: «Атам капа болуп келди, билип бергин» деп энесине барды. Вазирдин аялы барып, кыздын суроосун күйөөсүнө айтты эле, вазир болгон иштин жайын аялына баяндады. Өзү беш жашка өтө элек, саамайы өрүмгө жете элек вазирдин кызы атасынын сөзүн угуп, бир балага өңөртүп алып акылдуулугу менен даңкы чыккан кандын кызын көздөй жөнөп
калды. Кандын кызы: «Ии айланайын, караңгыда эмне кылып жүрөсүң, башыңа кандай иш түштү?» деп, кичине кызды кепке салды. Анда кыз: «Эже, башыма иш түшүп, сизден бир иш сурап келдим, сураган ишимди берсеңиз айтайын, бербесеңиз убара болбой кайтайын» деди. Кандын кызы үч жолу «бердим» деп айтып жиберди. Анда вазирдин кызы: «Сиздин атаңыз менин атамды кыйыктаптыр. Эртең асмандагы «карк-курк» деп учкан жети каздын эмне дегенин чечпесе, атамдын башы алынмакчы, ошого капа болуп жатып калды.
Ушуну чечип берсеңиз?» деди.
Кандын кызы «мен билбейт элем» деди. Анда кичине кыз: «Тилиңизге,
тишиңиз күбө, «бердим» деп үч жолу айттыңыз эле» деди. Кыз ары ойлонуп, бери ойлонуп сөз карматып койгонуна оңтойсузданып туруп, «мынча болду айтпаса болбос, каздар: «Обозгер жакшы — кан жакшы, катын жакшы — эр жакшы» деп учуп баратышат десе кутулат. Кичине кыз кубанган бойдон үйүнө келип, атасына кандын кызынын сөзүн айтып берди. Эртеси вазир ушул сөздү айтып, кандан кутулуп кетти.
Бир күнү кан вазирди дагы соного ээрчитип алып чыгат. Аңгыча жел жүрүп
бир камгак учуп өтүп кетет. Кан: «Камгак эмне деп баратат?» деп вазирден
сурайт. Вазир: «Таксыр, каным, жансыз немеде кайдан тил болсун?» дейт. «Жок, «дың-дың» деп баратат, эртеңге чейин билип кел, билбесең башыңды аламын» дейт. Вазирдин айласы куруп: «Бая күнкү каздарда да үн бар эле, эми муну кантип билүүгө болот, ажалымдын жеткени ушул экен» деп, жашоодон түңүлүп, үйүнө капа болуп түшүп калат. Вазирдин кичүү кызы дагы кандын кызына барып:
«Эжеке, башыма кайгы түштү, сиздин атаңыз менин атамды дагы кыйыктаптыр, учуп бара жаткан камгактын «эмне дегенин» эртеңге чейин билип кел, антпесе башыңды алам деп кыйнаптыр, атам бүк түшүп жатып калды» дейт.
Кандын кызы ары кетип, бери кетип, акыры кичине кыздын көңүлүн кыя
албай: «Конгонумду кокту билбейт, желгенимди жел билбейт, муну сураткан
каның да акмак, сураган сен да акмак» деп кетип баратат деп айтсын деди. Вазир эртеси канга келип жогорку сөздү айтып берип кутулган экен. Кан болсо сөздү кызынын үйрөткөнүн түшүнүп: «Ии, аттиң ай» деп, бармагын тиштептир.
Эртеси кан бардык миң башчыларын чакырып, «менин кызым эр тандайт, эл
чогулткула» деп буйрук берет. Эл ары чубайт, бери чубайт, кыз бир да бирине
көңүл бөлбөйт. «Кан бизди шылдың кылганы чакырткан экен» деп келгендер
нааразы боло баштаганда кан: «Келбей дагы ким калды?» деди. Анда бир абышка:
«Суунун эки аралында бир жан бар. Өзү же жинди эмес, же адам эмес. Башы таз, жегени чөп, ошол гана калды. Кан жигиттерине баягы аралдагы кишини
алдырып келип, кызына нике кыйып, тамак-ашы менен бир тоонун арасына
жеткиртип таштады. «Аял жакшы — эр жакшы» дегениңди көрөйүн». Адамдарды каттоого тыюу салды, бир жумада гана өзү дудук, кулагы кер бир чалды тамак-аш ташысын деп буюрду. Бир күнү кыздын энеси ичи түтпөй, кандан кызына барып келүүгө уруксат сурады эле, кан макул болду. Энеси келип «Күйөөң кана?» деди.
Кыз «мына» деп, тактанын алдында малчасынан жер аяктап уктап жаткан
ылжыраган кунарсыз тазды көрсөтө берди. Кыздын энеси тактанын алдында
жаткан күйөө баласын көрүп күйбөгөн жери күл болду, ыйлап-сыктап: «Ушундан көрө же качып же муунуп өлбөйсүңбү, муну кантип, күйөө кылмакчысың? Же муну өлтүрүп кой, эл-журтка шерменде болбой» деди. Ага кыздын ачуусу келип:
«Өзүм да өлбөйм, муну да өлтүрбөйм, бул бир мусапыр, мунун убалы кимге?
Колумдан келишинче багып, адам катарына кошомун. Ал эми чын-чынына
келгенде мен шерменде эмес, атам шерменде болду. Мени шерменде кылайын
десе, тогуз жолдун тоомуна алып барып таштасын, ары-бери өткөн жолоочу
көрөт, бул кабар бүткүл элге тарайт» деди.
Энеси канга келип, кыздын айтканын айтып берди эле, кан кыздын
айтканындай кылып, таз күйөөсү менен тогуз жолдун тоомуна алып барып
таштады. Кыз мурункусундай эле тазды тактанын алдына жаткырып жүк
жапкычты жаап коет да, бээнин казысына бөлөп бага берет. Акыры жараты
айыгып, жалгыз гана башынын тазы калганда тазга «бир чоң ороо каз» деп,
каздыртып, анын эки колун ылдый каратып топурак менен шилеп көөмп
таштайт. Андан кийин жаш козунун жаагын алып келип, башын таза кылып
кырып жууйт. Бир күнү караса, таздын башына сары чолок жаман чач чыгып
калыптыр. Кыз дагы топуракка көөмп туруп, жаман чачын искек менен терип
таштайт. Бир күнү караса, башына кундуздай кара чач чыгыптыр. Ошондо кыз
кооздоп бир топу сайып таздын колуна берип «ушуну базарга алып барып, ичи толтура тузга сат, кайта келатып чачып ий. Ошо сенин шоруң» деди Таз кыздын айтканындай, топуну ичи толтура тузга сатып жолдон чачып ийип, үйүнө келди.
Эртеси кыз баланы базарга ээрчитип келип кийим-кечек, боз жорго сатып
берди да: «Сага илээшкениме жети жыл болду, эми сен эр болдуң, атты минип,
камчылана алдыга түш» деди. Үйүнө келгенден кийин кыз жигитти атасына
жумшады. Кыз: «Сен атты минип канга барып кел. Кандын эшигине барганда,
«менин канда жумушум бар» деп, бек-бек унчук. «Кириңиз» деп эшик ачат. Үйгө салам берип киргенден кийин киши көргөн киши кишиге жакын отурат, кандын өңүрүн баса отур. Ошондо кан: «Балам, эмне жумуштап келдиң эле?» деп сурайт.
Анда «бир кандын баласы элем, жети жылдан бери ушул жерде соода кылдым.
Быйыл элиме кетейин деп,’ сизден бата алайын дедим эле де. Кан: «Кандай
жардам керек?» деп сурайт. «Жардамдын кереги жок, кырк жигитиңиз менен
конокко келиңиз, тогуз жолдун тоомунда жалгыз үйбүз. Келгендердин көбү
эшиктен келип, эшиктен кайтат де. Бир гана сурарым, шаарыңызда жети күн от жагылбасын, сегизинчи күнү кырк жигитиңиз менен аттанып чыгыңыз» деп убадасын бек алып кете бер».
Жигит канга барып убадасын бек алып кайра келет. Кан жети күнү менин
кандыгымда от жагылып, казан асылбасын» деп буюрат. Ошентип, кандын
айлында жети күнү от жагылбай, казан асылбай караңгылык өкүм сүрөт.
Ал эми баягы жигит аялынын айтуусу менен керели-кечке отун алат, кечинде
алган отундарын жагып алышат. Ошентип, бешинчи күн бүтүп, алтынчы күн
болгондо бир аксакал киши эшиктен кирип; «Кандын буйругуна баш ийбеген
кандай жансыңар. Шаардын эли жети күндөн бери казан асып от жакпайт. Силер болсо, кандын жеринде отуруп, анын жардыгына каршы чыкканыңар кандай?
Беш түндөн бери эл кыдырам, жалгыз гана силердин үйдөн от чыгат, эмне болгон жансыңар?» деди.
Келип ийилип ордунан тура калып чоочун кишиге ызаат көрсөтүп: «Аке, ушул
элге от жактырбай, казан астырбай кандын убадасын алган биз элек. Кан жети
күн бүтүп сегизинчи күнгө караганда жигиттери менен конокко келмек. Бүгүн алтынчы күн. Берерге ашыбыз жок, кан башыбызды кестирип, жаман
алачыгыбызды өрттөп кетеби деп коркуп отурабыз. Кечке отун алып, кечинде
жагып алабыз» деди эле, тиги киши башын көтөрүп: «Эмне тилейсиңер» деди.
Келин: «Ашыбызды берекелүү, өзүбүз абийирдүү болсок» деген эле ой дегенде
чоочун киши: «Өзүңөр абийирдүү, тамагыңар берекелүү болсун» деп, батасын
берип чыгып кетти. Аксакал киши чыгып кетери менен аялы: «Бак карады,
Кыдыр даарыды. Биздин үйгө Кыдырдын өзү баш бакты. Эми отунуңду камдай
бер. Кудайдын бизге бергени ушул» деп, отту өчүрүп жатып калышты. Келин кан келер күнү бир казан эт асып, бир казан нан жаап, бир самоор чай кайнатты. Күн шашкеде кан кырк жигити, вазирлери, бай-бектери менен келип түшүп калды эле, тамактары ашып-ташып, берекелүү болуп, артып да калды. Кан ошондо кызын таанып, келишимдүү жигит баягы кызын баш байлаган таз экенин билип, кемчилигин мойнуна алып, сөзгө жыгылды. Кыз-күйөөсүн көчүрүп барып, кандыгын тазга берди.
Ошондон улам эл арасында «обозгер жакшы — кан жакшы, катын жакшы —
эр жакшы» деген ылакап сөз калыптыр.