СУЛАЙМАН БАЙ


Илгери Сулайман аттуу байдын маңдайына кармаган жалгыз уулу болуптур.
Ал уулуна «андай бол, мындай бол» деп, акыл насаатты ар дайым көп айтуучу
экен. Сулайман бай өзүнүн уулунун жакшы киши болушун каалайт. Бирок, уулу атасынын сөзүн сөз ордуна көрбөй, кулак какпай жүрүп бой тартат. Күндөрдүн биринде атасы чакырып алып: «Балам, мен болсом карып баратам, өлөрүм калды, өсөрүм калган жок. Сенин жалгыз жүргөнүң болбойт. Жашың жетти, эл-журттан карап жүрүп, менин көзүмдүн барында колукту алгын. Бирок жаштык кылып өңү-түсүнө кызыкпагын, балам. Пейлине карап, акыл-эсине карап алгын. Атанын сөзүн эске алып жүргөн жакшы болот» деди. Баласы атасынын сөзүн укмаксан болду. Өзүнө киши теңебей, эл тааныбай, тулпар ойнотуп, чаң ызгытып, көөп жүрдү. Бул убакта бир келиндин сулуулугуна кызыгып, өзүнөн бир нече жаш улуураак жубанды алды. Атасы: «Балам, эми ат тердетип алыстан алдың, айткан сөзүмдү укпадың, алдыңкы турмушуңдун кандай болооруна көзүм жетпейт.
«Атанын тилин албаган бала дүйнөдө карыпчылыкты көп көрөт» деп, илгерки
карыялар айтчу экен. Артың кайрылуу болсо болду» деп атасы тим болду. Бир
күнү Сулайман бай ооруп калат. Өзүнүн өлөрүн билип, келинин кашына
чакыртып алып, балама эч жамандык кылбас деген ой менен келинине: «Сага
айта турган аманат сөзүм көп, балам болсо жаш калды. Мен өлсөм жакшы менен да жаман менен да жүрөр. Ошону менен кагылып, өз оокатын өзү кылууга жарар, жер астында жети казынам бар. Балам аркы-беркини көрүп кагылганда алып оокат кыларсыңар» деп, казынасынын ачкычтарын келинине берди.
Атасы өлгөндөн кийин, баласы жаман менен дагы, жакшы менен дагы жүрдү.
«Ай-кой» деген киши болбоду, арак ичти, кумар ойноду, эки жылдын ичинде
атасынан калган малын, дүнүйөсүн түгөтүп бүттү. Аялы казына жөнүндө
күйөөсүнө билгизген жок. Колундагы акчасы, малы түгөнгөндөн кийин, күндө
бир шылтоо таап уруша берди. Башка күйөөгө чыгып, казынаны бүт бойдон өзүнө калтыргысы келип, бир күнү күйөөсүнө айтты: «Малды болсо түгөттүң, эми эптеп жан сактоо үчүн короо-жайды саткын» деди. Күйөөсү короону сатууга макул болду. Аялы дагы амалын таап: «Башка кишиге сатсак, арзан алышат. Сен барып Байбатча деген кишини конокко чакырып келгин. Ошого айтсак, короону кымбатка сатып алат, бай киши эмеспи» деди. Күйөөсү Байбатчаны чакырып келип коноктой баштады. Аялы күйөөсүн мас кылууга аракеттенип, аракты куюп суна берди. Күйөөсү мындан шек алып, мас болумуш болуп жатып калды.
Аялы Байбатчага: «Биздин короону күйөөмө саттырганы жатам. Анын
баасынан качпай сатып алыңыз, ичинде жети казына бар. Күйөөм билбейт,
ачкычтары менде» деди. Байбатча: «Казынаны ачып көрсөткүн» деди.
Аялы колуна чырак алып, Байбатчаны ээрчитип, казынанын оозун ачып
көрсөтө баштады. Күйөөсү артынан аңдып барып, казынаны көрүп, ошондо
атасынын айткан сөзүн эстеген экен. «Ушул үчүн атам мени акыл-эсине карап ал деген экен го? » Эгер акылдуу аял болсо, менин кедей болгон убагымда жамандык кылбайт эле» деп, кайра келип, ордуна жатып калды. Аял менен Байбатча үйгө кирип кеңеше башташты. Байбатча аялга мындай деди: «Сен короону күйөөңө саттырткын, мен сатып алайын, анан күйөөңөн чыгып мага тийгин». Аял буга макул болду. Сөздү бүтүрүп, Байбатча үйүнө кайтты. Эртеси аялы: «Короону саталы, Байбатча алмак болду, эми баасын коёлу» деди. Күйөөсү сыр билгизбей короону сатмак болду. Мунун кабарын билген карыя адамдар баасын ашырып алмак болуп жатты. Эң аягында Байбатча он миңге чыгарып, акчасын санап берди. «Кире турган короо жай таап алып, короону бошотуп берейин» деп, бала бир ай мөөнөт сурады. Байбатча көңүлү жай болуп, балага бир ай мөөнөт берди.
Эки-үч күн өткөндөн кийин аялы уруш чыгарды: «Короодон дагы айрылдык,
малдан дагы айрылдык. Эмки көргөн оокат кандай болот? Мен тура албайм,
кетемин» деди. Күйөөсү: «Кетсең кете кой, жолуң болсун» деп, коё берди. Бала
атасынын акыреттик досуна барып: «Атамдан калган казынаны ташып алайын» деп, эки жүз төө сурады. Аяш атасы эки жүз төө берди, бул казынадагы алтын, күмүштүн баарын ташып алды. Казынанын ичин суу менен чириген саманга толтуруп, Байбатчага: «Короо-жайыңыз бошоду», деп айтты да, өзү аяш атасыныкына көчүп кетти.
Аял бир айдан кийин Байбатчага тийип, үйүнө көчүп келишти. Байбатча
короодогу казынага таянып, колундагы болгон малы менен акчасынын
түгөнүшүнө шашылды. Көңүлү жай болуп жатып да туруп да, арак-бозону иче
берди. Кумар ойноп чөнтөгүндөгү акчасын түгөттү. Байбатча «менин байлыгым түгөнбөс байлык» деп, кумарга уттуруп, чачынан көп карыздар болду. Байбатча бир күнү алтын алып, карыздарына бермек болуп, казынага кирди. Казынанын ичинде чирик саман, суу көңдөн башка эчтеке жок экенин көрүп, күйбөгөн жери күл болду: «Элге-журтка шерменде кылдың, мени алдап, малымдан ажыраттың» деп, аялды чачтан алып тепкиледи. Байбатча баланын үстүнөн арыз кылып канга барды. Кан үчөөн чакырып сурап олтуруп: «Соода кылганда короону соодалашкансыңар, эми короосунун ичинде казынасы жок дейсиңер» деп, Байбатча менен аялды сөгүп кетирди. Байбатча аялынын чачын кыркып, байталга сүйрөтүп, төркүнүнө жеткирди.
Балага аяш атасы өзүнүн жалгыз кызын алып берип, үйүнө кийирип, экөөн
бала кылып алды. Бир жылдан кийин бала кайын атасынан шаарга барып, соода кылып келүүнү сураган соң, барууга уруксат берип, кербен башчыларынан он
чактысын чакырып, «биринчи кудайга аманат» деп тапшырып жиберди. Бала жүз төөнүн булун1 алып, кербен башчылары менен бирге шаарга жүрүп кетти.
Булар нечен күн, нечен түн суусуз, чөпсүз жүрүштү. Бир убакта кербендер:
«Мындан жарым күндүк жерден бир ак өргөө көрүнөт, андан бир кемпир чыгып, бизди конгула дейт, биз конбойлу» дешти.
Баягы үйдүн тушуна келгенде кербендер айткандай кемпир алдынан чыгып:
«Бүгүн конуп унааларыңарды тыныктырып кетиңиздер» деп шапылдады. Кербен башчылар тил албастан кете беришти. Бала алардын сөзүнө карабастан конуп калды. Кемпирдин буту-бутуна тийбестен жүгүрүп, төөлөрүн чөгөрүп, унаалардын жүгүн түшүрүп, коюн союп, чайын кайнатып, кызматын кылып, сыйлай баштады. Намаз шам болгондо, кемпир бир шам менен мышыгын колуна кармап келип: «Менин ушул мышыгым таң атканча шамды кармап отурат» деди.
Бала ал сөзгө ишенген жок. Кемпир «эгерде ушул мышыгым таң атканча шамды кармап чыкса, жүз төө булуңузду бересизби? Кармап чыга албаса мен жүз төөнүн булу менен берейин» дегенде, бала сүйүнүп, кемпир менен мелдешти. Кемпир мышыкка шамды карматып коюп отурду. Таң атканча мышык талбастан шамды кармап чыкты. Эртеси убадасы менен кемпир жүз төөнү булу менен алып калды.
Бала жалгыз аты менен кербен башчылардын артынан жүрүп олтуруп, шаарга
жетти. Кербендер соодасын бүтүрүшүп, үйгө кайра кетмекчи болду. Бала
кетпеске ойлоду: «Жүз төөнүн булун уттуруп жиберип, кантип атамдын жүзүн
көрөмүн, андан көрө барбаймын» деп, калып калды. Кербендер өз элин көздөй
жол тартышты. Кербендер элине жеткенде баланын атасына баштан-аяк
көргөндөрүнүн баарын айтышты. Атасы малга кайгырбастан, баланын өзүнүн
келбегендигине көп капаланды. Бала баягы шаарда жүрүп, кийерге кийими жок, ичерге тамагы жок болгондуктан, ашпозчуга малай болду.
Күндөр өтүп, ай жылга айланды. Бир күнү баланын колуктусу атасынан: «Мен
шаарга барып соода кылып келейин» деп, жүз төөнүн булун сурады. Атасы
жалгыз кызына айласыздан «барсаң баргын» деп жооп берди. Колуктусунун
багып жүргөн бир чычканы болуптур. Ошол чычкан менен жүз төөнүн булун
алып, эркекче кийинип, белине кылычты байланып, күлкүсү шаңк этип, маңдайы жарк этип, кербендер менен жүрүп кетти.
Бир нече күндүк жолго баргандан кийин баягы кемпирдин үйүнө кез болду.
Ошондо кербендер конбостон жүрүп кетишти. Баланын колуктусу жигиттери
менен конуп калды. Кемпир кубанып, мурункудан бетер барбалактап кызматын кылып жүрдү. Тамак-аш ичип болгон соң кемпир баягы мышык менен шамын алып келди. Келин: «Мунуңуз эмне энеке?» деп сурай калды.
«Бул мышыгым, мына бул шамды таң атканча кармап олтурат деди. Келин:
«Капыр кемпир, мышык кантип таң атканча шамды кармап олтурсун» деди. Анда кемпир: «Ушул мышыгым шамды таң атканча кармап чыкса, эмне бересиң» деди.
Келин: «Кармап чыкса жүз төөмдү пулу менен берейин, кармап чыга албаса, сиз жүз төөнү булу менен бересизби?» деди. Кемпир бул сөзгө кубанып «ичимдеги оюмду тапты» деп мелдешип, шамды мышыкка карматып койду. Жарым түн болгондо, кемпирге көрсөтпөстөн чычканды коё берди. Мышык чычканды көргөндө, көзү кызарып, шамды таштап чычканды көздөй чуркады, чычкан үйдөн чыга качты. Мышык эшиктин түбүнөн чычканды аңдып отурду. Келин кемпирге карап: «Мышыгың кайда, шамың кайда? Алдынан чычкан качса артынан кууп барып, эшиктин түбүнөн аңдып карап отурат» деди. Кемпир пулу менен жүз төөсүн уттуруп жиберди.
Келин шаарга келип, булун сатты, эки жүз төөнүн булу, төрт жүз төөнүн булу
болду. Ошондо атка минип, күйөөсүн издеп, көчөнү кыдырып келе жатса, күйөөсү бир ашпоздун эшигинде от жагып олтурган экен. Келин күйөөсүн карап туруп, көзүнөн тааныды. Күйөөсүн чакырып, беш сомдук алтын берип «Менин жаткан жерим тетиги чоң алтын сарай, ошого кечинде мантуу алып баргын» деп кете берди. Күйөөсү аялын кайдан таанысын, кеч киргенде убадасы менен мантуу алып келип үйгө кирбестен эшикти ачып туруп, колун сунуп мантууну берди.
Колуктусу: «Үйгө кирсин» деп, буйрук кылган соң, айласыздан үйгө кирип,
жыртык чапанынын этеги менен тизесин жаап, бүрүшүп олтурду. Колуктусу аны өзүнүн жанына олтургузуп, тамакты бирге жеп: «Эртең дагы алып келгин» деди.
Күйөөсү эртеси кечинде дагы алып келди. Колуктусу бала менен бирге тамакты жеп олтуруп: «Сен кайдан келген баласың? Бул жердин адамы эмессиң го?» деп
сураганда бала башынан өткөргөндөрүнүн бардыгын сүйлөп өттү.
— Аялың барбы?
— Балам, аялым бар эле.
— Аялыңды жакшы көрүүчү белең?
— Жакшы эле көрүүчү элем, бирок, айла канча.
— Колуктуңду жакшы көрсөң эмне үчүн барбайсың?
— Кантип барамын? деп бала мукактанды.
Колуктусу балага карап:
— Сага сооп кылып, жүз төөнүн булун берейин, барасыңбы? деди.
— Барар элем, анан барганда кандай кылып төлөп беремин, мурункудан
бешбетер ошондо шерменде болбоймунбу? — деди.
Колуктусу: «Элиңе баргын, булумду албаймын, кудай үчүн берейин» деди.
«Андай болсо макул» деп, бала кожоюнунан бошотууну сурады. Кожоюну:
«Мойнуңа түшкөн булуңду төлөмөйүнчө жибербейм» деди.
Колуктусу күйөөсүнүн кожоюнуна барып, чыгымдарынын баарын төлөп,
чыгарып алды. Андан кийин балага өзүн таанытты. Күйөөсүн мончого түшүрүп, атты мингизип, тонду кийгизип, экөө төрт жүз төөнүн булу менен үйүн көздөй жол тартты. Жолдо малды жалдаган жигиттерге айдатып, өздөрү алдыга түшүп, кабагы ачык, карды ток, байлыгы көп болуп, өз үйүнө олжосу менен келип түшүштү.
Кыз атасына: «Балаңыз соода кылып, эки жүз төөнүн булу менен келмекчи
болуп жаткан кезде, үстүнөн чыктым» деди. Атасы балдарынын келгенине
сүйүнүп, кубанычы көлдөй балкып, майдай калкып, жатып калды. Бир убакта
кайыр тилеп жүргөн бир дубана аял келди. Караса баланын мурунку аялы экен.
Бала: «Менден кайтпаса, кудайдан кайтсын» деп, аялга бир сыйра кийим жана
бир айлык оокатын берип, жолуна кайтарды.
Өзүнүн кийинки аялы менен кабагы ачык, тийген күндөй, ачылган кызыл
гүлдөй болуп өмүр сүрүп жатып калышыптыр.

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

пять × 5 =