АТА СӨЗҮ

Илгери бир Ашымкан аттуу байдын жалгыз уулу болгон экен. Ашымкан
анчалык атагы чыккан чоң бай болбогону менен жүздөн ашкан майда жандыгы бар, элүүдөй жылкысы бар адам экен. Бай өлөр алдында баласына мындай осуят калтырыптыр: «Балам, мен өлгөндө менден калган дүнүйө сага опаз болбойт.
Сага калтырарым жети осуят: биринчи — кандын вазири менен дос болбо,
экинчи — жаңы байып келаткан адамга карыз болбо. Үчүнчү — долу аялга сыр
айтпа, төртүнчү — туз арамы кылба, бешинчи — эртеңки ашка күйсөң күй, кечки ашка күйбө, алтынчы — тобокелге бел байла, жетинчиси — калыстыгыңдан жанба!» деп, дүйнөдөн кайтат. Бала атасынын өлгөнүнө санааркап өңдөн азат.
Күндөрдүн биринде «атамдын жети осуятын» сынайынчы» деп, кандын
вазирине миң дилде берип дос болот: «Атам өлүп жалгыз калдым, өйдө бассам
өбөк, ылдый түшсөм жөлөк бол. Атамдын калтырып кеткен мал-мүлкү, дүнүйөсү сага да, мага да жетет» дейт. Бала дагы бир күнү отуруп «атамдын экинчи осуятын сынайынчы» деп, жаңы байып келаткан байдан «үч күнгө» деп миң дилде карыз алат. Бир күнү жай отуруп аялына сыр айтат: «Менин баланча байдын уулу — байбачадан1 өчүм бар. Барып ошонун башын кесип келем, сен жүктүн астына ор каздырып кой» деп үйдөн чыгып кетип, караңгылатып кызыл ала бир нерсени алып келип орго көөмп таштайт. Эртеси вазирдин келе жатканын көрүп, «атамдын осуятынын биринчисин сынап көрөйүн» деп, аялын ура баштайт. Вазир арага түштү эле, арачы бербей койду. Аялы: «Кечээ эле байбачаны өлтүрүп келген кан ичкич» дейт. Бала муну угуп «аттигиниң атамдын айтканы чын экен» деп, кетенчиктеп барып отуруп калган экен. Вазир досу «айуй» дегенге көнбөстөн, баланы канга айдап жөнөмөк болду. Үйдөн чыга элек жатса, баягы миң дилде берген бай келип, «дилдемди бергин» деп жакадан алып, мен да канга барчумун» деп ээрчип алды. Ошентип төртөө канга барышат. Кан вазирдин сөзүн угуп отуруп баладан: «Байбачаны өлтүргөнүң чынбы?» деп сурады.
Бала болгон окуяны башынан аягына чейин айтып келип: «Ошол байбачаны
чакыртсаңыз эле, сөздүн калп, чынына көзүңүз жетет» деди. Кан баягы өлдү
деген байбачаны чакыртты эле, сопсоо, салам айтып кирип келди. Ал эми аялы айткан чуңкурду каздырса, эчкинин башы чыкты. Кан байдын карыз дилдесин кечип, вазир менен аялды кууп жиберди да баягы баланы өзүнө баш вазир кылып дайындады.
Арадан ай өтпөй, кандын аялы өлүп, бир жаш кызга үйлөндү. Аялдын балага
көзү түшүп калып, аркы-беркиден сөз салды эле ал: «Атам туз арамы кылба
дебеди беле» деп, анын алдоосуна көнбөй койду. Анда аял баладан өч алмак
1 Байбача — фарсы тилинен, бача-бала, демек байдын уулу дегенди түшүндүрөт. болуп: «Таксыр каным, ушул вазириңдин көзүндө оту, сөзүндө мурчу бар мага сөз айтып жүрөт, акыры өзүңө зыян кылбасын» деп чагым салат. Кан аялдын сөзүнө ишенип, аны өлтүрмөк болот да, наабайчысын чакырып: «Эртең менен үрөң-бараңда биздин үйдөн ким барса да дандырга салып ий» деп, буйрук берет.
Эртеси кан баланы «наабайчыга барып нан алып кел» дейт. Бала эчтекеден
капары жок келе жатса, саардан бир үйдөн түтүн булап, бир кемпир түндүк
тартып жол карап туруптур. Кемпир баланы көрүп сүйүнүп: «Балам, бүгүн күнгө жума, жалгыз балам өлдү эле, ошого куран окуп, даам сыза кет» деди. Бала отурайын десе, нандан кечигип кала турган. Кандын каарынан коркот,
отурбайын десе, кемпирдин көңүлүн кыйбайт. Ошондо атасынын: «Эртеңки ашка күйсөң күй, кечки ашка күйбө» деген сөзүн эстеп, макул болуп, кемпирди ээрчий үйгө кирет. Кандын аялы бала нанга кеткенден кийин «өлөр алдында бир көрүп, табалап калайын» деп артынан кошо чыгат. Наабайчы «Кан айткан киши ушул экен» деп дандырга салып, өрттөп жиберет.
Бала антип-минтип тамак ичип, куран окуганча күн шашке болуп калат. Андан чыгып шашкан бойдон наабайчыга келип, нанды алып канга келет. Кан анын аман-эсен келгенин көрүп, аябай таң калып, «көз көрүнө өлүмдөн аман калган адам бекер адам эместир» деп, сөздүн чынын айтып, аялын чакыртса аялы жок болуп чыкты. Бала болгон иштин жагдайын канга төкпөй-чачпай айтып берип:
«Атам туз арамы кылба» деди эле, «туз арамы кылган жокмун» деди, кан балага аябай ыраазы болуп, өзүнүн кылган ишине уялып калды.
Күндөрдүн биринде эл арасына «Мисир шаарына соода кылууга барган киши,
алып барган мал-мүлкүн жакшы соодалап келет имиш» деген сөз тарады. Бул
кабар канга да жетет. Кан бир чети жер көрмөк, бир чети соода кылмак болуп,
жанына баягы вазир баланы, жигиттерин алып, Мисир шаарын көздөй жөнөп
калат. Ой менен, чөл менен жүрүп отурушат, бирок суу жок, мал да, жан да суудан аябай тукулжурап, чаалыгып чаңкашат. Акыры жүрүп отуруп, чөлдөгү бир кудукка келишет.
Суу алмак болуп кудукка түшкөндөрдүн башы жок, тулку бою эле чыгат. Муну
көрүп кандын жигиттери дүрбөлөңгө түшүп калат. Бала тобокелге бел байлап
«кудукка мен түшөм» деди. Кан кыйылып жатып макул болду. Ал кудукка түшүп суу сузуп алайын десе, кудуктун түбүндө отурган эки аялдын бири: «Сууну алчудан мурда биздин табышмагыбызды чечип бер» деди. Бала: «Талашыңар эмне?» деп караса, бирөөнүн алдында бака, бирөөнүн алдында жылан жатат.
Бирөө жыланды түртүп коюп, ийрилип жатып калса эле жалынып жалбарып
калат. Экинчиси бакага үйрүлүп түшөт. Аңгыча аялдын экинчиси: «Жылан менин балам, бака мунун баласы. Экөөнүн кайсынысы жакшы?» деди.
Бала ойлонуп туруп: «Атам калыстыгыңдан жанба» дебеди беле», деди да: «Ар
кимдики өзүнө, ай көрүнөт көзүнө» деген экен.
Ошондо эки аялдын тең жарпы жазылып: «Оп бали, сөзүң сөз эмес бекен, бая
эле ушинтип айтышпайбы?» деп кудуктан суу алууга уруксат бериптир.
Бала сууну алып, аман-эсен кудуктан чыгып келет. Андан жүрүп отурушуп,
Мисир шаарына барышып, бир пулун эки эсе пулдап кайра тартышат. Элге
келгенден кийин кан: «Сен кан болууга ылайык калыс экенсиң» деп балага
кандыгынан түшүп берген экен.