АКЧҮКӨ МЕНЕН КУУЧҮКӨ

Илгери бир кан болуптур. Ал кандын Акчүкө, Куучүкө деген эки баласы бар
экен. Күндөрдүн биринде кан кырк жигити менен ууга чыгат. Ошол убакта аялы үйүндө отурса, үйүнүн чамгарагына чабалекей уя жасап, балапандарын чыгарат экен. Чабалекей балдарына жем издеп кетсе, башка бир чабалекей келип, а чабалекейдин балдарынын башын үзүп кетет. Аны кандын аялы көрүп: «Эгерде биз жок болсок, же өлүп калсак, башка дагы бирөөлөр биздин балдарды да ушинтет го» деп капа болуп ыйлап отурса, кан келип, аялына: «Эмне капа болуп отурасың?» деп сурайт. Аялы: «Биздин үйгө чабалекей уя жасап, балапан чыгарды эле, ал балапандарды башка дагы бир чабалекей келип өлтүрүп кетти. Кокустан биз жок болуп калсак биздин балдарды да бирөөлөр ушинтет турбайбы деп ошого капа болуп отурам» деп, оюндагысын айтат. Анда кан: «Сен андай ойлобо, эгерде мен өлсөм, сен барсың, сен өлсөң, мен бармын» деп аялынын көңүлүн жооткотот.
Күндөрдүн биринде кандын аялы өлөт. Кан башка аял алат. Кан дагы эле куш
салып, ит агытып, сейилдикте жүрөт. Кандын аялына бир соодагер: «Сен мага
кандын кушун союп бер, сен экөөбүз башка шаарга кетебиз» дейт. Аял макул
болот да, канга: «Кушуңду таштап эле, ит агытып чыккын» дейт. Кан макул болуп кушун үйүнө таштап, ит агытып жигиттери менен кетет. Ошол убакта баягы кандын эки баласы тамак ичкени келсе, өгөй энеси эшикке чыгып келе жаткан экен. Балдарга: «Ушундай тургула, мен кайра келип тамак берем» дейт да сыртка чыгып кетет. Балдар энеси кеткенден кийин казанда бир нерсе кайнап жатканын көрүшөт да, Куучүкө казандын капкагын ача салат. Ачса, куштун эти бышып калыптыр. Куучүкө бөтөгөнү алып жеп, агасы Акчүкөгө башын берет. Аңгыча энеси соодагерди ээрчитип келип куштун этин чыгарса, бөтөгө менен башы жок.
Анда соодагер: «Мага артыкча бөтөгөсү менен башы керек болучу» деп, этти
жебей чыр салат. «Бөтөгө жегени кимиси экен, ошону алдап сурап өлтүр, азыр
бөтөгө эрий элек» дейт. Тигилердин сүйлөшкөнүн угушуп балдар качып кетишет.
Жүрүп отурушуп, жүрүп отурушуп, «эки адам бир жолго түшүүгө болбойт
деген эки айрылыш жолдогу кара ташты көрүшөт. Балдар жазууну окуп, эмне
кыларын билбей турушат. Бөтөгө жеген Куучүкө алтын түкүрүп калган. Эки
айрылыш жолдун бири «бири барса келгис, бири барса келүүчү жол» эле.
Ошентип эки бир тууган туруп кеңешет да, Куучүкө: «Барса келгис жолго мен
түшөйүн, шилекейимди сатсам да, жан багармын» дейт. Барса келүүчү жолго
Акчүкө түшөт. Акчүкө жүрүп отурса, алыстан чаңдатып келе жаткан көп караан көрүнөт. Акчүкө чочуп, кокус мага бир зыян кылбасын дейт да, жолдун боюндагы чолок терекке чыгып отурат. Теректин башында бир куш конуп олтуруптур. Аны кармап алат. Баягы көп киши келип эле бала отурган теректи кыя башташат.
Жыгыла турган болгондо, бала: «Мен бармын» деп кыйкырып жиберет. Көрсө,
ошол жактын каны өлгөндө анын кушун учурушуп, куш учуп келип, эмнеге консо, ошону кан көтөрүп алышчу экен. Баягы эл кушту учуруп артынан чыккан эл турбайбы. Алар баланы көрбөй, терекке конгон экен деп теректи кесип жатышыптыр. Качан гана «мен бармын» деп, доош салганда көрүшүп, ошону менен баланы алып жөнөшөт. Алып барып кан көтөрүп коюшат.
Ошентип, Акчүкө кан болуп калды. Эми Куучүкө болсо, «барса келгис» жолго
түшүп жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп бир абышка кемпирге кез келет. Ал
абышканын баласы жок, эки үч эчкиси бар экен. Бала абышкага: «Баласы жокко бала болоюн, ботосу жокко бото болоюн деп жүрөм» дейт. Абышка: «Мага бала бол» деп, бала кылып алат. Бала эчкини кайтарып жүрүп, күнүнө үстүнө бирден эчки сатып келип кошуп эчкини көбөйтүп, абышканы байытып коет.
Бир күнү кечинде бала асманды караса, асманда жанаша эки ай турат. Бала
таңыркап: «Ата, бир эле ай чыгуучу эле, эмне үчүн эки ай турат?» деп, атасынан сурайт. Анда абышка: «Ал Айдын сага кереги жок, эмне кыласың, балам?» деп айтпай коет. Экинчи күнү кечинде дагы эки ай турат. Бала дагы атасынан сурайт экен. Атасы: «Ээ балам, көп эле сурап калдың, ал биздин кырк кыз, кырк кан деген ошол. Ай менен сулуулук салыштырып турат» деди.
Эртеси Куучүкө баягы кызга кантип жетерин билбей, дөңгө чыгып отурса, үч
киши мушташып жатат. Жанына келсе үчөө бир тууган экен. Атасы өлгөндө
андан бир топу, үч таяк, бир жайыл дасторкон калган экен. Ал үчөө ошону
талашып жатышкан экен. Ал үч буюмда үч касиет бар экен. Топуну кийсе эч кимге көрүнбөй калчу экен. Жайыл дасторкондо каалаган тамактар жайнап турчу экен.
Таягын кимди «ур!» десе уруп берүүчү экен.
Бала келип: «Эмне болдуңар?» десе, атасынан калган буюмду талашып
жатканын айтышат. Анда бала: «Үчөөң жарышып келгиле, чыкканыңар жайыл дасторконду ал, андан кийинкиң топуну ал, эң аяккың үч таякты ал» деди. Үчөө макул болуп, буюмдарды балага берип жарышканы кеткенде, бала баягы топу менен жайыл дасторконду алып үч таякты минип кыз канга учуп жөнөйт.
Кыз-канга келсе, ал кырк кызы менен сейилдик куруп отурган экен. Куучүкө кыз канды алып нечен дайралардан, өзөндөрдөн, тоо-токойлордон өтүп, бир кезде тегереги арча-карагайлар менен курчалган жаркыраган кичинекей шаарга келип түшөт. Түшсө шаардын ичинде бир да басып жүргөн жан жок.
— Адамы жок бул кандай шаар? Эмнеси болсо да мынабу дарбазасы алтындан
салынган короого кирели — деп киришсе, бир да жан жок.
Эртеси таң сүрөр менен Куучүкө: «Сен отура тур, мен аң уулап келейин» деп,
кызды үйгө коюп, өзү ууга кетет.
Эми сөздү баягы кыздын жанындагы кырк кыздан баштайлы. Алар кызды
алдырып жиберип түз эле канга келишет. Болгон окуяны төкпөй-чачпай канга
айтышат. Кан каарданып, бүт элди чогултуп:
— Менин кызымды тапкыла! — деп элди кыстады. Бирок элдин ичинен мен
табам, деп бир да киши чыкпайт. Муну көргөн кан башкача ойго келет да, элге
мындай дейт.
— Кимде ким менин кызымды таап, кайра бул жерге алып келсе кызымды
ошол кишиге берем. Кандай экенине карабайм дейт. Ошондо эл ичинен бир жез кемпир чыгып, канга келди да:
— Урматтуу каным, сиздин кызыңызды мен таап келем, менин үйдөгү котур
балама бересизби? дейт.
— Иши кылып таап кел, сенин балаңдын котуруна карабай, кызымды сага
берем, кандын сөзү эки болбойт, — дейт. Жез кемпир сокусун минип, сок билегин камчыланып, түз эле кыз турган шаарга келип түшөт. Кыз жайыл дасторконго тамак-аштын түрдүүсүн коюп, жаңыдан бир чыны чайды ичкени жаткан экен.
Кемпир зордуктап кызды сокуга мингизип, сок билегин
камчыланып учуп жөнөйт. Көз ачып жумганча кандын алдында болушат.
— Мынакей каным, сиздин буйругуңузду орундадым.
Кан ага макул болот да, кызын жез кемпирден жетелетип жиберет.
Куучукө кечинде үйүнө келсе, аялы жок. Ар жак, бер жакты карайт, бирок аялы табылбайт.
Таң кылайып келе жатканда колуна жаа алып, жүрүп отурат. Нечен
белестерди, нечен тоолорду ашат. Бир кезде көгөрүп жаткан музга туш келет.
Муздан өтө берерде муз жарылып кетет да, Куучүкө сууга түшүп кетип агып
жөнөйт.
Ал канча жерге агып келгени белгисиз, бир кезде көзүн ачса суунун жээгинде
жатат. Оң тарабында бир ажыдаар, сол тарабында бир ажыдаар баланы карап
жатышат. Бирөөнү караса, экинчисине мин дегендей белги берет.
«Ии, булар, мени мингизип алып, анан бир жерге алып барып жеген жаткан го, мейли жесе, баары бир өлдүм» деп, экинчи ажыдаарга келип минет.
Экөө асмандатып алып учуп жүрүп отуруп, көз жеткис бийик зоокага келип
конушат. Биринчи ажыдаар бир чоң кара ташты куйругу менен түртүп койсо, таш кадимки эшиктей ачыла түшөт. Анан Куучүкөгө карап кир дегендей белги берет.
Куучүкө тартынбай кирет. Ал үңкүрдүн оозуна киргенде капкараңгы боло түшөт.
Караңгы жер менен бир аз басканда алтындан жасалган дагы бир эшик көрүнөт.
Ал эшикти ачып кирип келсе, төрдө бир ак сакалдуу карыя отурат. Баягы
карыянын белинен өөдө карай жагы кадим эле киши, ал эми белинен ылдый
жагы жылаан түспөлдөш экен. Куучүкө салам айтып, босогого туруп калат. Карыя алик алып, баланы өзүнө чакырып, жанынан орун көргөзөт. Куучүкө карыянын жанынан орун алат. Тамак желип бүткөндөн кийин:
— Кана, сүйлөй отур балам, кайдан болосуң, бул жерге кандайча туш болдуң?
деп кайрылды карыя.
Куучүкө башынан өткөн окуяны төкпөй-чачпай айтып берди.
— Мен ажыдаарлардын падышасы Шаймерен деген болом. Өзүм көптөн бери
оорумун. Менин оорумду адам баласы гана айыктыра алат экен. Сен эми
айыктырсаң, сенден мен жардамымды аябаймын. Эки жолу жаңы төрөгөн аялдын эмчек сүтүнөн эки кашык ичсем, куландан соо болуп айыккан турам. Ал сүттү өзүң таап келбесең, башка эч ким табалбайт. Мен сага бир ажыдаарды башы менен берем. Анын тилин да үйрөтүп коем, деди падыша. Куучүкөгө ажыдаардын тилин үйрөтөт.
Падыша бир ажыдаарын Куучүкөгө берип, жолго чыгаарда: «Бул ажыдаарды
кайда уч десең ошол жакка уча берет. Кандай оюң болсо баарын аткарат. Бирок сага айтарым: мындан мурун бир адам баласына ажыдаар берсем, сен келген ээн калган шаардын эли бири-бири менен уруша кетсе, элди бүт сордуруп салыптыр.
Ошентип алиги шаар бүт элсиз калды. Сен андай кылбагын» дейт.
Бала макул болуп, сүт таап келүүгө жолго чыкты. Ажыдаар менен бала учуп
жүрүп отуруп, күүгүм кирип калганда бир кыштактын четине келип конду. Бала ажыдаарын суунун боюндагы бир чоң таштын түбүнө коюп, өзү айыл аралап келе жатса, бир үйдүн тегерегинде топураган элди көрөт. Жолдо келе жаткан кемпирден: «Ээ, эне, бул жерде эмне болуп жатат?» деп сураса, «эмне болсун балам, ушул айылдын бир келини жаңы төрөдү эле, эси ооп, эсине келе албай өтө кыйналып жатат. Айылдагы аны-муну билген молдолордун колунан да келбеди. Шордуу келин өлмөй болду» дейт.
— Мени ээрчитип барыңыз, балким колумдан келип калаар, — деди бала.
— Атаа, айланайын балам ай, дегеле, ырас болот, жүр, — деп кемпир баланы
ээрчитип алып үйгө кирет. Кирсе, келин чыдай албай жаткан кези экен. Ал колун келиндин белине тийгизди эле келин бир аз эс алып, тынчып жатып калды.
Куучүкө келиндин сүт агып жаткан эмчегинен өзүнүн алып келген идишине куюп алды да, кайра койнуна салып койду. Эл үйгө кирип келсе, келин өңүнө келип жаркырап жайнап отурат. Келиндин ата-энеси, чогулган эл балага урмат-сый көрсөтүшүп, айылдан узатышты. Бала ажыдаарга минип алып, түн бир оокум болгондо падышанын сарайына келип түштү.
Бала алып келген сүттү бир түндө эки маал берди эле, эртесинде падыша
сак-саламат айыгып, өз калыбына келди.
Падыша балага ыраазы болуп колуна бир дары берди: «Сен бул дарыны
башыңа кыйынчылык иш түшкөндө чекеңе тийгизип, эмне болом десең ошол
замат каалаган оюң аткарылат. Бул дарыны эч адамга көрсөтпө да, касиеттүү
сырын эч адамга айтпа» деп ажыдаарына мингизип Куучүкөнү жөнөттү.
Куучүкө жүрүп отуруп, баягы кыздын шаарына күүгүм кире келди.
Ажыдаардан түшүп, шаарды аралап кандын сарайын издеп келе жатса, бир
жепирейген там турат. Үйдүн терезесин шыкааласа төрдө салынган төшөктө
тырманган бирөө жатат. Терезенин түбүндө баягы кыз ыйлап отурат. Көрсө,
ыйлап отурган кыз баягы Куучүкөнүн аялы экен. Ошондо экөө кучакташып
көрүшүп, канга барышат.
Куучүкө сарайга кирип, кандын алдына келип, баш уруп ызат кылып, болгон
окуяны айтты эле, кан ачуусу келип, жигиттерине Куучүкөнүн башын алууга
буйрук берсемби деп ойлоду. Бирок кызынан чочулап Куучүкөнүн колунан келбес бир ишке жиберүүнү ойлоп:
— Сага мен бир ишти тапшырамын, эгер ал ишти аткарып келсең, кызымды
сага беремин, аткара албай калсаң, башыңды аламын, — деди кан.
— Ал кандай иш, урматтуу таксыр?
— Алты айлык алыс жолдо бир түп чоң терек бар. Ошол теректин түбүндө
арстан бар. Анын оозунда аяктай алтын бар, ошол алтынды алып келесиң. Ме сага он күндүк убакыт берем. Эгер он күндүн ичинде алып келбесең, анда
кызымдан үмүтүңдү үз, — дейт.
— Жарайт каным, айтканыңызды орундайм, — деп Куучүкө жолго түшөт.
Шаардан чыгар замат Куучүкө Шаймерен берген сыйкырдуу дарыны алып,
чекесине тийгизип ылаачын куш болуп учуп жөнөйт. Учуп жүрүп отуруп, жүрүп отуруп, бир нече күн, бир нече түн дегенде баягы кан айткан терекке жетет.
Теректин түбүндө айбандардын падышасы арстан уктап жаткан экен. Уктаганда оозу ачылып, дем алганда оозундагы алтыны бирде алкымына тийип, бирде оозунун учуна келип, тиштерине тийип турат. Аны кайтарып жаткан айбандардын да уйкусу келген түрү бар. Кайтарып жаткандардын көзү уйкуга кетсе, бир чычкан келип, арстандын тиштерине илинген этти жеймин деп келип улам эле арстанды ойготуп жиберет. Куучүкө муну бир топко чейин карап туруп арстандын оозундагы алтынды кантип алуунун жолун ойлоду да, дарыны алып чекесине тийгизип мышык болуп, арстан уйкуга киргенде, чычкандын келишин күтүп жашынып турду. Бир кезде чычкан ийнинен чыгып келе жатканда, мышык илип алып жеп койду. Ошол мезгилде арстан да, аны кайтарып жаткан айбандар да мемиреп уйкуга киришти. Эми арстан оңой менен ойгоно койчу түрү жок.
Куучүкө алгыр бүркүткө айланып, арстандын жанына конду да, чеңгелин
арстандын оозуна салып, алтынды илип алып асманга атып чыкты. Арстан
ордунан ыргып туруп, асмандагы бүркүттү көрүп, теректи түбү менен жулуп
алып бүркүттү урганда, бүркүттүн куйругун чала-була жанып өттү.
— Урматтуу каным, мынакей сиз каалаган алтыныңыз, — деп Куучүкө
чөнтөгүнөн баягы алтынды алып берди.
Ошондо кан элин жыйып: «Мен эми карыдым, менин ордума күйөө балам кан
болот» деп Куучүкөнү кандыкка көтөргөн экен.
Бир күнү Куучүкө инисин эстеп, аны издетип жиберет, иниси коңшу шаарда
кан экен. Ошентип эки бир тууган эки шаарга кан болуп жыргап-куунап жатып калган экен.