МУҢДУК МЕНЕН ЗАРЛЫК

Илгери өткөн заманда
Жанчаркан деген болуптур.
Алтымыш аял алыптыр,
Алтымышы көз жарбай,
Сөөлөттүү хан Жанчаркан
Азап менен карыптыр.
Жетимишке барыптыр,
Карылык түшүп эсине,
Жанчаркан туруп ыйлады.
Элинин баарын жыйнады,
«Эркек төрөр кыз бер» деп,
Бардык журтун кыйнады,
Канынын сөзүн кыя албай,
Вазирлер жүрөт басынып,
Жигиттер жүрөт шашылып,
Кандын кызы Карк сулуу
Бул да келди Жанчарга
Бектин кызы Бек сулуу
Бу да келди Жанчарга
Бир да бирөө жакпады,
Кандын муңун баспады.
Ошондо топ ичинде Жоодар чал «Жанчаркан издеген сулуу менин кызым
Канчайым болбосун» деп, үйүнө көздөй жөнөдү. Жоодар чал кызына келип,
мындай дейт:
Ай, ботом, менин ай-күнүм,
Журт атасы Жанчаркан
Журттун баарын жыйнады.
«Эркек туур кыз бер» деп,
Элинин баарын кыйнады.
Кашымдагы жалгыз кыз,
Касиетиң билсем да,
Берерге көзүм кыйбады.
Жоодардын кызы Канчайым,
Ойлуу тиктеп олтуруп
Оюн сөзгө толтуруп,
«Макул» деген сөз берди
Атанын оюн болтуруп.
— Сен эми канга бар, менин башым канга жагат. Мобул баштыкты алып
барып, толтура дилде бергин да, баштыктагы жамбы сага өмүр бою жетет, —
деди, кызы Канчайым.
Жоодар чал кол башындай кичине баштыкты алып, «Кызымды кудай урган
экен, канга тийүүчү көңүлүн бурган экен. Ушундагы акча кантип мага өмүр боюжетсин?» деп, аябай нааразы болуп канды көздөй жөнөйт.
Кандын вазири тосу чыгып: «Эмнеге келе жатасың?» деп сурайт. Чал: «Менин
Канчайым деген кызым бар, алтын айдары бар уул, күмүш айдары бар кыз тууйт.Кызымды берейин деп келдим» деди. Вазир Жоодар чалды ээрчитип канга алып келет. Кан чалдын сөзүнө уюп, «калыңына эмне аласың?» деди. Чал:
Каным сөзүмө кулак салыңыз
Сизге ылайык Канчайым
Ак никелеп алыңыз.
Канчайым касиеттүү нур балам
Кагылайын уз балам
Каным, сөзүмө кулак салыңыз,
Касиеттүү кызымды
Калыңсыз тегин алыңыз.
«Аларым гана бир баштык жамбы» деп, баштыгын көрсөтөт. Кан мыйыгынан
шылдыңдай күлүп, вазирлерин чакырып:
Чалдын карды ток бекен?
Үйүндө малы көп бекен?
Он сап ногой ичинде
Акча салып алгыдай
Эки эн дорбо жок бекен?
Баштыгын толтуруп бергиле» деди. Жети казынасын ачып салдырса, баштык
толбой калат. Бектерге салык салат, анда да толбойт. Эң аягында:
Кырма тазга кырк теңге,
Оймо тазга он теңге,
Берме тазга беш теңге,
Төбө тазга төрт теңге,
салык салат ага да баштык толбойт. Кандын айласы кетип, элине жар салат. Ошол кезде ысык ичкен суюк чычкан, сокусун минип, сок билегин камчыланган үч жүз жашка чыккан мастан кемпир келет. Жерден үч чымчым топурак алып, дубалап баштыкка салса, акча ашып-ташып көчөгө толот. Көрсө баштык адамдын көз тарамышынан токулган экен.
Адамдын көзү топуракка гана тоет экен. Кан бир баштык жамбыны берип,
чалды жолго салып, Канчайымды алат. Анын акылмандыгына таң калат. Бат эле боюна бүтөт. Күнү толуп, төрөр маалы болгон кезде кан: «Алтымыш аял алып, бир перзенттин үнүн уккан жок элем, жүрөгүм жарылып кетер, төрөгөндөн кийин кабар бергиле» деп, ууга чыгып кетет экен.
Канчайым толгото баштаганда чакыртып келип бир табак дилде тартуулап:
«Баланы жоготуп бергин» дешти. Мастан кемпир толготуп жаткан Канчайымды дубалап, көзүн байлап коет. Чынында эле, Канчайым алтын айдарлуу уул, күмүш айдарлуу кыз төрөйт экен. Кемпир Канчайымдын алдына эки күчүк салып, эки баланы этегине орогон бойдон алып кетет. Алтымыш аял: «Ит тууган сетер» деп кордоп, Канчайымдын бетине түкүрүштү. Мастан кемпир балдарды сууга чөктүрөйүн деп, дайранын жээгине алып барды эле, балдарга тил бүтүп:
«Таштабай суудан алыңыз,
Биз да сиздин балаңыз.
Башка чукак жаныңыз.
Биз да сизди багабыз» дешет. ,
Балдардын тилин алып, аларды сууга салбайын десе, кырк дилдеден
ажыраганы турат. «Эмне болсо ошол болсун» деп, экөөнү тең сууга ыргытып
жиберди. Сууга түшүрбөй кырк чилтен тосуп алып, кийинтип, кийиктин сүтүн эмизип бага баштайт.
Тоодон алма жегизип,
Кийикти эне дегизип,
Кийик жүрдү үч убак,
Баласындай эмизип.
Мастан кемпир келип, дубасын жандырат. Канчайым көзүн ачса, астында эки
күчүк жатат. Канчайым ботодой боздоп: «Ай менен күндөй болгон эки баланы
туудум эле дейт. Алтымыш катын биригип мастанды канга сүйүнчүгө
жиберишти. Жанчаркан караанды көрүп, вазирлерине:
Шаар жактан бир адам,
Эрбең-сербең келеди.
Бизге качан жетеди?
Касиеттүү Канчайым,
Эркек тууп койдубу,
Же эзилтип мени сойдубу?
Нурдай болгон Канчайым,
Нур кызын төрөп койдубу?
Же муңкантып мени сойдубу? дейт.
Шүкүрдүү тоонун бетинен, кемпирди көздөй чаап жөнөшөт. Кан вазирлери
менен келсе, мастан талды чеңгелдеп алып ботодой боздоп:
Ой, кан балам, карт балам,
Атыңдын башын тарт балам!
Күйгөнүмдөн ыйлаймын,
Сүйүнчү кантип сураймын
Эркек эмес кыз эмес,
Адам эмес, мал эмес,
Күчүк тапты Канчайым
деп, ыйлап жатты. Жанчаркан муну угуп аттан кулап түшөт. «Элдин бетин кантип карайм. Канчайымды адам көрбөс жерге таштагыла» деп ыйлап жатып калды.
Кандын вазирлери Канчайымды ээн чөлгө алпарып таштайт. Эки күчүк эптеп
Канчайымды бага берет.
Канчайым ушинтип жата берсин, балдардан кабар алалы. Экөө өсүп алтыга
чыгат. Кайберен, кырк чилтен кыздын атын Муңдук, баланын атын Зарлык коет. Кайберен, кырк чилтен, эне бетин көргөн жок деп Муңдукка алтымыш
өрмөктүн башын үйрөтөт. Ата бетин көргөн жок деп, Зарлыкка алтымыш эрдин күчүн берет.
Бир күнү Жанчаркан аң уулап жүрүп, таштын үстүндө уктап жаткан алтын
айдарлуу балаңы көрүп калды. Кармай калайын десе, канды бута атым ыргытып жиберип, Зарлык өзү качып кетти.
Кан үйүнө келип:
«Тоого да бердиң баланы
Ташка да бердиң баланы,
Менден эмне аядың,
Бир перзенттей паананы»
деп ыйлап жатып калды.
Алтымыш аял мастан кемпирди канга жиберет. Мастан кандын өзүнөн ошол
бала Канчайымдыкы экенин түшүндү да, Жанчарканды жооткотуп коюп, эртеси жолго чыкты. Кан айткан жерге болжолдоп келсе, ай десе аркы жок, күн десе көркү жок бир кыз чачын тарап олтурат. Кемпирди көрүп, үңкүргө кире качат.
Кемпир кызды алдай баштады: «Мен силерди багып чоңойткон кайберенмин,
агаң келсе айтып кой. Ушул тоонун ары жагында Күлбөскан деген кандын
Королой сулуу деген кызы, Күлсары деген аты бар. Эчен түрлүү кийим бар. Ошол ;акка барып, Күлсары атты алып, кызына үйлөнүп, сага кийим алып келбейби?»
дейт. Кечке маал аркар атып Зарлык келет. Кемпирдин үйрөткөнүн айтып, кыз ыйлай баштады. Зарлык кийик атып келип, кызга азык калтырып, Күлбөскандын шаарына жөнөйт:
Муңдуунун үнү муңайым,
Муңдуу кылды кудайым.
Жүкүрлүү тоодо суу чайып,
Жүрөктө муңу чырмалып,
Издеди калмак элинен
Королой сулуу бир зайып
Ит ичпеген ачуу көл
Татып кетип баратат.
Какыраган кара таш
Басып кетип баратат.
Моюл-моюл моюлду,
Моюлду баскан баатырдын
Буту кантип оюлду…
Бала чарчап, бир жерге келип жатып калат. Түшүндө кайберен Күлбөскандын
шаарына жеткизип койгон болот. Көзүн ачса, бир асканын башында олтурат.
Тоодон ылдый түшүп келе жатса, астынан кырк жигити менен Күлбөскан
жолугат, Зарлык алдынан тосуп чыгып:
Көлдөн тартар курукмун
Куландан тартар бурукмун.
Ассалоом алейкум, каным,
Атыңды сурап турупмун!
дейт. Өмүр бою күлбөгөн Көлбөскан бырс күлүп жиберет, бастырып өтүп кетет.
Мындай чыкканда кырк жигити вазирлери менен «өмүр бою күлбөгөн, каным, ушул жаман баланын сөзүнө эмнеге күлдүңүз? деп сыр сурайт.
Кан: «Бул бала жөн бала эмес, касиеттүү бала, атасы жети атасынан бери кан
өткөн, ушундай тектүү жердин баласы, тентиреп калганына күлкүм келип жатат.
Атасынын акылсыздыгына боорум ачып жатат» дейт. Кандан жооп ала албай ыза болгон бала, чатак кыла баштады.
Зарлык Набайчыдан нан жеп, пулун бербейт. Ашпосчунун ашын ичип, акчасын төлөбөйт. Бул кабар бат эле Күлбөсканга жетти. Күлбөскан вазирлерин жиберип, баланы алдырып, оюн-тамаша кылдырып кызы Королой сулууну бермекчи болот. Той тамашасы бүтүп, кызды жөнөткөнү жаткан кезде, Кара дөө келип, кызды ала качып кетет экен. Зарлык кырк кулач аркан алып, Күлсары атын минип артынан жөнөйт. Беш күнчүлүк жол жүргөндө алдынан көчүп жаткан тоо көрүнөт. Тоо деп барса, дөөнүн үйү экен.
Королой сулуу Зарлыкты көрүп: «Сенин алың жетпейт, сени өлтүрүп коет,
андан көрө кет» деди. Зарлык кыздын сөзүнө ызаланып чокморуна ала коюп,
Кара дөөнү башка чапса, чымын чаккандай көргөн жок. Королойго: «Мени чымын чагып жатат окшойт коруп койчу» дейт.
Зарлык минтип өлтүрө албастыгына көзү жетип, кырк кулач арканды
мойнуна салып, Күлсары менен сүйрөтүп чыгат.
Өйдө-төмөн жел келсе,
Ырылдатып баратат.
Дөбөт иттей ырсайып
Дырылдатып баратат.
Ошентип, беш күн, беш түн Кара дөөнү сүйрөтүп жүрөт. Ат да бала да чарчайт.
Ошондо:
Кайда кетти салмагым?
Бир тырмактай баланы
Токтото албай барамын,
Ичиме кетти арманым деп,
дөө арманын айтат экен.
Бала кылчайып дөөнү караса, Кара дөөнүн сөөгү гана калыптыр. «Эми ушуну
менен кармашсам да жеңемин го» деп, аттан түшө калат. Экөө беш күн, беш түн кармашат. Баланын алы кетип, жыгылмакчы болгондо, кайберен дагы алтымыш алптын күчүн кошот. Кара дөө жеңилет. Зарлык Королойду алып, кайра кайнатасыныкына келди. Күлбөскан чоң той берип, шаан-шөкөттө жатканда Зарлыктын түшүнө карындашы кирип:
Аба, ит ичпеген ачуу көл,
Аны басып өткөндө,
Мен эсиңе келбедим.
Королой сулуу алганда,
Анда эсиңе келбедим.
Кара дөө менен кармаштың
Мында оюңа албадың, — деп
ырдайт экен. Зарлык эртеси канга барып, «элиме кетем» деди. Кан макул болуп, он беш кул, он беш күн, алты вазир берип, кызы менен күйөөсүн элине жөнөттү.
Эчен күн, эчен түн жол басып олтуруп, Зарлык карындашын таштап кеткен
үңкүргө жакындайт. Ошондо бала: «Карындашым энеден туума жылаңач эле,
жеңеге жеңил баа болбосун, эртерээк барып, кийим кийгизип, жеңесин
тостурайын» деп алдыга кетиптир. Келсе үңкүрдө карындашы жок. Баланын эси чыгып, бул тоону, ал тоону заматта арытат. Көрсө, карындашы мастандан коркуп, экинчи тоого чыгып кеткен экен. Кийимин кийгизип, экөө Королой сулуунун алдынан чыкты. Ошону менен үчөө тоону жердеп жатып калат.
Эртеси Жанчаркан алтымыш вазири менен ууга барыптыр. Бир жерге келсе,
алтымыш кийик алдынан чыгат экен. Жанчаркан: «Алтымышын тең атып
бересиңер, тетиги алтын баштуу кийикти ким качырса башын алам» деди.
Ошондо алтымыш вазир кийиктерди курчап калат. Алтын баштуу кийик ары
жүгүрүп, бери жүгүрүп акырында кандын башынан аттай качат. Кан артынан
кубалап жөнөйт. Кийик артын улам кылчактап олтуруп, канды жолдошторунан адаштырат экен. Эки үч кырды эңкейгенде кийик кубулуп тура калды да, мындай деди: «Кан, мен сенин балдарыңды аман-эсен чоңойткон кайберенмин, тетиги үңкүргө кирсең, сенин балдарыңдын жайы ошол». Алиги кайберен ушул сөздү айтып, ошо замат көздөн кайым болду. Аңгыча дүбүрттү угуп, үңкүрдөн бала чыга калат экен. Экөө таанышып, кучакташып көрүштү, «Кызымды көрөйүн» деп башбакса, кызы ыйлап үңкүрдөн чыкпай коет. «Энемди тапмайынча көзүңдү көрбөйм» дейт. «Энеге жакын кыз күйөт» деген сөз ушундан калган экен.
Хандын айласы кетип, жигиттерин туш тарапка жиберди.
Ошол күнү Канчайымдын жанындагы бир күчүгүн каман жарадар кылат.
Анын бутун байлап олтурса, экинчи күчүгү башындагы жоолугун ала качып,
чытырман токойду аралап жүгүрөт. Аял артынан жүгүрөт. Аңгыча Жанчаркан
жигиттери менен келип калат. Кан аялын, кызын, уул-келинин алып келип, ак боз бээ союп, чоң той берди.
Алтымыш катынды алтымыш аттын куйругуна сүйрөтүп өлтүрүп, мастан
кемпирдин кулагын кесип култуйтуп, мурдун кесип мултуйтуп тогуз жолдун
тоомуна илип коет,