Илгери Айдаркан аттуу хан болгон экен. Ал кырк жигит, кырк вазир күтүп,
байлыгы артып, мартабасы жогоруласа да, алтымыш жашка келгенче «а» деген перзенттин үнүн угууга зар болот. Хан күндөрдүн биринде суу бойлоп жигиттери менен келе жатса, алдынан үч кыз жарышып чуркап чыгат. Хан: «Кайдан жүргөн кыздарсыңар?» деп сурады эле, кыздар: «Эне-атабыз жок, үчөөбүз эптеп оокат кылабыз» дешти. Хан: «Кандай өнөрүңөр бар?» деп сураганда, эң улуусу: «Мен бир түндө кырк жигитке кийим тигип бүтүрөмүн» деди. Ортончусу: «Бир чымчым талкан менен кырк жигитти тойгузууга жараймын» деди. Кичүүсү: «Көкүрөгү алтын, көчүгү күмүш, бир эркек, бир кыз төрөймүн» дейт. Хан үч кызды тең көчүрүп барып, чоң той берип, нике кыйдырып экөөнү эки вазирине алып берет да, кичүүсүн өзү алат. Айткандай кыздардын улуусу бир түндө кандын кырк жигитине адамдын көзү жалтангандай кийим тигип бүтүрөт, ортончусу бир чымчым талкан менен кырк жигитти тойгузат.
Арадан үч ай өтпөй кандын аялынын боюна бүтөт. Аялдын төрөөр мезгили
жакындап толготуп калган кезде, кан: «Төрөгөндө артыман сүйүнчүлөп келгиле» деп ууга чыгып кетет.
Кандын кырк аялы: «Эгерде бул көчүгү күмүш, көкүрөгү алтын бала төрөсө,
бизди хан карабай коет» деп ичтери күйүп, «балдарды өлтүрүп бер» деп, мастан кемпирди чакырып, бир табак дилде беришет. Баягы мастан кемпир аялды төрөткөн болуп жатып, бала менен кыздын ордуна эки күчүктү сала коёт. Ал эми балдарды болсо, алып барып суурдун ийнине тыгып, оозун корумдап кете берет.
Канга: «Аялың эки күчүк тапты» деп сүйүнчү барат. Кан аябай капаланып, «аялды эки күчүгү менен суунун жээгине алпарып таштагыла» деп буюрат.
Ошол элде тоо-ташты мекендеген Акмат балбан аталган адам жашаган экен.
Ал жаш кезинде перинин шаарына барып, өзүнүн балбандыгы, баатырдыгы
менен таанылып, перилердин падышасынан Көк мылтык, Көк жорго ат алган
экен. Бирок, баласы жок, бул дүйнөдөгү бир арманы ошол экен. Күндөрдүн
биринде Акмат балбан ууга чыкмак болуп, Көк жоргосун кармап минейин десе, ат карматпай качып берет. Анын артынан ээрчип жүрүп отурса, бир ийиндин оозу таш менен корумдалып коюлган, ар жагынан ыйлаган баланын үнү чыгат, «кудай мага кайыптан бала берген го» деп, ташты оодарса, эки бала жатат. Акмат балбан балдарды жылаңач этине салып: «Байбиче эле, байбиче, кудай бизге кайыптан бала берди» деп сүйүнгөн бойдон үйүнө алып келет да, Айдаркан канды баш кылып чакырып, тогуздап мал союп, элге чоң той берип, багып алат.
Ошентип, балдар бой тартат. Бир канча жылдан кийин Акмат балбан өлөт. Бир
жыл өтпөй кемпири да өлөт. Атасынын чарбагына кыз менен бала ээ болуп
жашап жүрүшөт. Бала Көк жорго атты минип, Көк мылтыкты асынып, Акмат
балбандын баласы атанат. Өзүнүн балбандыгы, көзгө атар мергендиги менен
бакма атасынын ордун басат. Акмат балбан көңүлү тынч дүйнөдөн өтөт. Бул
кабар Айдаркан ханга да жетет.
Бир күнү бала ууга чыгат, ошо күнү хан да жигиттерин алып, ууга чыккан
болот. Бала топтоп эчки атып, текесин тере атып, канды бир кумардан чыгарат.
Кан кечинде: «Акмат балбандын ордун басар бала калыптыр, мен өлсөм, тагымды ким минет, таажымды ким киет, опасыз дүйнө ушубу?» деп, үйүнө капа болуп келип бүк түшүп жатып калат. Аны көрүп кырк катындын тынчы кетип, иштин жайын кырк жигиттен сурап билишет да, баягы мастан кемпирди чакырып алып:
«Баягы балдарды эмне кылдың эле?» деп сурашты. Кемпир: «Өлтүргөнүм жок эле, суурдун ийнине таштагам» деди. Анда кандын кырк катыны: «Ошол балдар тирүү калса керек. Акмат балбан аларды таап алган көрүнөт. Кан кечээ ууга чыгып бир жигитти жолуктуруптур, ал көзгө атар мерген экен, кечке бирге жүрүп кызыгына
баткан көрүнөт, капа болуп келип, бүк түшүп жатып калды. Ошол баланы эптеп өлтүргүн» дешет. Мастан кемпир «макул» деп дароо Акмат балбандын үйүнө жетип келет да баланын карындашына, «сиңдим, эшикти ач, мен Акмат
балбандын эжеси элем, сени менен аңгемелешип кайтайын» деди.
Үйгө кирип жайланышып отургандан кийин аркы-беркиден сөз салып,
кыздын көңүлүн жибитип: «Сиңдим, минтип отура берсең зеригип өлбөйсүңбү, мындан он беш күндүк жерде перинин шаарында бир түп көк, бир түп ак алма бар. Ал алманын касиети жыгачы менен алып келип орнотуп, үзүп жей берсе, ал улам быша берет. Ошону алдырып алсаң боло» дейт. Кемпир кош айтышып жөнөп кетет. Кечинде агасы келгенде кыз: «Ошол ак алманы алып келип бербесең, өлөмүн» деп ыйлайт.
Бала: «барса барайын», деп жоргосун минип атасынын мүрзөсүнө, барып
түнөйт. Түн ортосунда дабыш чыгат: «Ээ, балам, барам» деп калыпсың, барсаң
бар. Өзүңө өзүң сак бол. Бастырып барып алма жыгачтын жанына түшкүн да атты агытып жибер. Көк алмага тийүүчү болбо, алдынан унчукпай акырын басып өтүп, ак алмага баргын да, анын башындагы кызыл алмадан бирди үзүп жегин, анан алманы түбү менен жулуп ал. Ошол кезде акырдан жем алып, Көк жорго кайта келет. Атты жетелеп алып, жүрө берсең, жол ачык дейт. Эртеси бала жөнөп кетет.
Он беш күн жол жүрүп, перилердин шаарына келет. Алманын четине түшүп,
атын агытып жиберет да, көк алмага тийбей, ак алмадан барып үзүп жейт.
Аңгыча Көк жорго атасы айткандай, акырдан жем жеп кайта келет. Бала атын
жетелеп алып жолго түшөт. Дагы он беш күн жол жүрүп, алманы карындашына алып келип берет. Кыз аябай сүйүнүп, агасы экөө ортого коюп жеп отура берет.
Алманы жеген сайын, кайта быша берет.
Бир күнү бала «барып бир кумардан чыгып келейин» деп ууга чыгып кетет.
Ошол күнү хан да ууга чыккан болот. Кечке чейин хан бала менен бирге болуп
жарпы жазылат. Кечинде бала коштошуп үйүнө кетет, хан: «Атаганат дүйнө,
ушундай балам болгондо бейкапар көз жумбайт белем, бул дүйнөдөн перзентсиз өткөнүм ушубу?» деп, капа болуп келип бүк түшүп жатып калат. Иштин жайын түшүнгөн кандын кырк катыны дагы мастан кемпирди чакырып, бир табак дилде берип, «эптеп баланын көзүн жогот» дешет. Кемпир бала ууга чыгып кеткенде кызга келип: «Мына карачы сага жарашып калган тура. Агаңды дагы да перинин шаарына жибер. Өзү барган ак алманын ар жагында бир чынар терек бар. Анын бутагынын ылдый жагында бир чаар тоту, ортосунда кызыл тоту, эң үстүндө чыр тоту отурат. Чыр тотуну алып келсе, эки дүйнөнү тең сүйлөп берет» дейт.
Ошентип коюп кемпир кете берет. Кечинде агасы келгенде кыз ыйлап-сыктап:
«Жалгыз отуруп эриктим, чыр тотуну алып келип бергин. Сен келгенче зеригет экемин, ошону эрмектеп турамын» дейт.
Бала дагы атасынын күмбөзүнө барып отурса, түн ортосу оогон кезде үн
чыгат: «Балам, чыр тотуга барсаң баргын. Бирок, менин айткандарымды кыл.
Бастырып барып, чынар теректин жанына түшкүн да, атыңды агытып жибер.
Бирок асты чаар тотуга тийбе. Ага тийсең, шаарга кабар берет. Чаар тоту кызыл тотудан өтүп барып, чынардын эң башында отурган чыр тотуну алып, өзү баштап алып чыгат» дейт. Бала эртеси жөнөп кетет. Он беш күн дегенде болжолдуу жерге келип, атасынын айтканын боюнча чынар теректин эң баш жагындагы чыр тотуну алып, Көк жорго аттын оозун кое берсе, ал жүрүп олтуруп үйүнө алып келет. Карындашы сүйүнүп тосуп алат. Тоту жер ченегин безеп, сүйлөп, баланын да кыздын да көңүлүн ачат.
Эртеси бала ууга чыгат. Кан да ошол күнү ууга чыккан болот. Кан кечинде
дагы да капа болуп келип, жатып калат. Кырк катын кемпирди дагы чакырып
алып: «Акмат балбандын уулу келип калыптыр. Кандын уулу болгону чын болсо, биз курудук, ошону эптеп жок кыл» дешет.
Кемпир бала ууга чыгып кеткенден кийин дарбазаны ачып жыла басып үйгө
кирет. Ал киргенде тоту унчукпай коет. Кемпир жойпуланып: «Мына карачы, эми жарашып калган тура, жээриңе ак алма, эрмегиңе тоту, эми кантип жалгыз отурасың? Ай десе аркы жок, күн десе көркү жок, перинин падышасынын Күланда аттуу сулуу кызы бар. Күланда сулууну жеңе кылып бергин деп агаңа айт» деп кете берет. Кечинде бала келгенде карындашы: «Жанымда адам жок зериктим.
Перинин падышасынын кызы Күланда сулууну алып келип жеңе кылып бер» деп ыйлап-сыктап агасын кыйнайт. Бала бу жолу да атасынын күмбөзүнө барып жатат. Таң бүлбүл аткан мезгилде мүрзөдөн үн чыгат: «Ай балам, кыйын ишке бел байлапсың, ага барышың кырк күндүк жол, келишиң кырк күндүк жол. Жүрүп отуруп ошол шаардын четине жеткенде Көк жоргону агытып ий. Ал сен келгенче тура берет. Көк мылтыкты асынып алып кете бер. Бардыгы сенден коркушуп, жол беришет, эч ким жолуңду тосууга даабайт. Мен балбан болуп жүргөндө Көк мылтыкты, Көк жоргону перинин шаарынан алгамын, ошон үчүн баардыгы сага жол берет. Андан ары алты каалгалуу ак сарайды көрөсүң, алты каалга тең өзү ачылгандан кийин үйгө киресиң, каухар тактанын үстүндө Күланда сулуу уктап жатат. Чачын кесип алып, кызды ойгот, ошондо сага тиет» дейт.
Бала эртеси жөнөп кетет. Шаардын четине барып, Көк жоргону агытып иет да
өзү көк мылтыкты асынып алып жүрүп отурат. Бардыгы атасынын айтканындай болот, айбаныбы, перисиби, жиниби жол тосууга даабайт. Акыры алты каалгалуу дарбазадан ак сарайга кирип, уктап жаткан Күланда сулуунун чачын кесип алат.
Кыз тура калып: «Менин никемди сага буюрган экен» деп, балага тамак-аш берип сыйлайт да: «Мен бул элдин канымын, ал эми үч бир тууганымдын талашы атам өлгөндөн бери бүтпөйт. Атамдан калган мурасты бөлүшө албай үч жылдан бери урушуунун үстүндө. Өзүм кан болсом да чече албай башым катты. Ошону чечип бер, анан сага тиемин» дейт. Бала кыздын айткан жагына барса, үч адам ой жерди дөң кылып, дөң жерди ой кылып кармашып жаткан экен.
Бала: «Ой, силер эмне болгон жансыңар, талашыңар эмне?» деди эле, анда
бирөө: «Адамзат пендеси экенсиң, бизге калыс болгун, биздин атабыз хан эле.
Атамдан үч буюм калган. Үчөөбүз бири-бирибизге ыраа көрбөй, ошону талашып урушуп жатабыз» деди.
«Көрсө, талашкан буюмдары темене, чапан, түтүк» экен. Бала: «Калыс болоюн,
ар бир буюмдун касиетин айткыла» деди. «Чапанды кийсе каалаган жерине
жетет. Теменени жакасына сайса адамга көрүнбөйт. Түтүктү силксе, жер
жайнаган кол чыгат, үч буюмдун касиети ушул» дешет. «Эмесе, үчөөңөр тетиги жерден жарышып келгиле» дейт да, өзү теменени жакасына сайып, кубулуп тура берет. Үчөө жарышып келип, жер сыйпалап таппай калышат.
Баланын үйдөн чыкканына отуз тогуз күн болгондо эсине карындашы түшөт.
Көрсө бала жөнөрдө карындашына: «Аман болсом кырк күндө келем, кырк күндө келбесем, ажалымдын жеткени, «өлдү деп сана» деген экен. Чыр тоту менен карындашы ал кырк күндө келбесе өзүн-өзү өлтүрмөк болуп антташкан экен. Көк жорго жаныбар булуттуу көктүн асты менен, муундуу чөптүн үстү менен алып жүрүп отурат. Бир убакта бала ыйлап, «кечинде карындашым менен Чыр тотунун ажалы жетет. Жетпей кала турган болдум» деди.
Күланда сулуу жин-перинин арасынан Кара дөөнү чакырып: «Акмат
балбандын уулунун шаарын көрдүң беле, канча убакытта жеткиресиң» дегенде, Кара дөө: «Көрдүм эле, таң атаарда жеткиремин» деди. Күланда сулуу каарданып: «Сен жарабайсың, дагы ким мындан батыраак жеткирет? деп сурады. Аңгыча: «Мен түн жарымында жеткиремин» деп, Көк дөө жетип келди. Күланда: «Сен да жарабайсың» деди. Акырында Ак дөө: «Көз ачып-жумганча жеткиремин» деди. Ошентип булар Ак дөөгө мингенде намаздигер, намаз шамдын ортосу болот. Алар күркүрөп жөнөп калганда, кыз менен тоту ууну эзип, ортолоруна коюп, даярданып калган мезгил экен. Ошол убакта перинин дөөсүнүн күркүрөгөн үнү угулат. Тоту: «Токтой турчу, перинин дөөсүнүн үнү угулуп калды» дегенче, бала менен Күланда сулуу дөөдөн түшүп үйгө кирип келишет. Бир аш бышым убакыт өткөн мезгилде дагы бир дабыш чыгып, Көк жорго жете келет.
Күланда менен күлүп ойноп кыз жыргап калат. Эртеси бала Көк жоргону минип алып ууга чыгат. Ал күнү да ууга чыккан Айдаркан хан кечке бала менен аң уулап, сейил куруп, жарпы жазылып, үйүнө кайтат. Ошентип арадан бир топ убакыт өтөт.
Күндөрдүн биринде Чыр тоту: «Күланда сулуу канга бир сыйра ылайык кийим
жаса, кандын кырк вазирине да асыл буюмдардан бир сыйра кийим тик, анан
канды кырк вазири менен конокко чакыр» деди. Бала менен Күланда сулуу
тотунун айтканына макул болушуп, кийим тигилип бүткөндөн кийин канды
жигиттери менен конокко чакырды. Ак алманын жыгачын ортого коюп, канга ар түркүн тамак берип сыйлашты. Алмадан алып жей беришти, ал алма кайта
кошулуп көбөйө берди. Бир убакта Күланда сулууну алып келишти эле, ай десе
аркы жок, күн десе көркү жок сулуулугун көрүп, кан менен кырк вазири аябай таң калышты. Ошондо кан жай отуруп баладан сыр сурады: «Балам, алдыда он беш күн, ортодо жыйырма күн, кийин кырк күн үйүндө жок болдуң көрүнөт, ууга чыккан жоксуң, себеби эмне?» деди. Бала: «Каным, мурунку он күн жоголушумда алманы алып келдим, кийинки жыйырма күндө тотуну алып келдим. Кырк күн жоголушумда Күланда сулууну алып келдим» деди. Кан балага ыраазы болуп:
«Төртөөң конокко келгиле» деп кеткенден кийин Тоту Күланда сулууга айтып
суунун боюндагы бала менен кыздын энесин эки күчүгү менен алдырып келди. Баягы эки күчүк эки дөбөт болуптур. Ошолор кекилик, чил тиштеп келип аялды багып турушкан экен.
Ошентип чогуусу менен ханга барышканда тоту: «Каным, бир эки ооз сөзүм
бар, калкыңды чогулт» деди. Эл бүт чогулуп бүткөндө Тоту баштан аяк окуяны
айта баштайт. Кандын эси оойт. Кан эсин жыйып мастан кемпирдин башын
алдырып, кырк аялды даргага асты. Ошентип, кан балдарын, аялын таап, нечен күн, нечен түн той берип, жыргап жатып калышкан экен.
