МАДЫЛГЕН СУЛУУ

Илгери малга бай, төрт түлүгү шай Кулуке деген бир хан болуптур. Анын
Мадылген аттуу жалгыз кызы ай десе аркы жок, күн десе көркү жок сулуу
чыгыптыр. Кыздын сулуулугуна жараша колунан көөрү төгүлгөн иштүү да экен.
Ошол Мадылген сулуу бир күнү биттин ичегисинен ичик курап, атасына жабат.
Хан ары ойлонуп, бери ойлонуп, ичик эмнеден жасалгандыгын таба албаптыр.
Акыры кызы «биттин ичегисинен курап жасадым эле» дегенде, кан: «Ким
ушул ичикти тааныса, кызымды ошо кишиге беремин» деп элине жар салат.
Жасалган ичикти таанып, кандын кызын алмак болуп, төрт тараптан эл чогулат.
Келген эл тоодой этти жеп, көлдөй чыкты ичип, томуктай эт, кашыктай чык
калганда жээрде ат минген, чыйт түкүргөн, көзү кызарган бир абышка келет.
Калган томуктай этти жеп, кашыктай чыкты ичип болгондон кийин «ичик
биттин ичегисинен куралып жасалыптыр» дейт.
Хан убадасы боюнча кызды чалга бермек болот. Эки-үч күн отүп, Мадылген
сулуу жөнөй турган болгондо жылкы арасында көк бышты кызга келип:
«Мадылген сулуу, сен атаңдын элинен эл, жеринен жер бөлдүрүп алып эмне
кыласың, жылкынын ичинен мени ал, төөдөн куу ингенди, күңдөн Куйту күңдү, кийимден киш телпекти, жарактан кара болот кестикти ал, башка эч нерсе албагын, эркекче кийинип, тобокел деп жолго чык, калганын көрө жатарсың» деди. Мадылген сулуу атасына келип, көк быштынын айтканын сурады эле, кан макул болуп, кызынын каалагандарынын баарын берип жөнөтөт. Мындай узагандан кийин кызыл көз абышка Мадылгенди: «Узун тарткан жериме жүрүп кел, туура тарткан жериме конуп кел» деп кете берет. Ал кеткенден кийин адамдан акылдуу көк бышты: «Мадылген сулуу, желмогуз чал деген ушул.
Баратканда асты арт жагыңды караба. Чал адегенде кара чаар жолборс болуп
кубулуп келип, Куйту күңдү жейт. Артыңды карабай кете бер» дейт. Бир убакта
чал кара чаар жолборс болуп келип Куйту күңдү сөөк-саагы менен качыратып
жей баштайт. Мадылген сулуу артына карабай кете берет. Жеп алгандан кийин кыздын алдынан чыгып: «Келе жатасыңбы Мадылген сулуу, узун тарткан жериме жүрүп кел, туура тарткан жериме конуп кел» деп жүрүп кетет. Ошондо көк бышты: «Эми артыңдан кара чаар жолборс болуп келип куу
ингенди жеп кетет, кылчайбай кете бер» дейт. Чал бир аздан кийин кара чаар
жолборс болуп кубулуп келип, куу ингенди боздотуп сөөк-саагы менен чайнай
баштайт. Мадылген артына кылчайбай жүрүп кете берет. Аңгыча ал алдынан
чыгып: «Ии, келе жатасыңбы Мадылген сулуу, узун тарткан жериме жүрүп кел, туура тарткан жериме конуп кел» деп дагы жөнөп кете берет.
Ошоңдо көк бышты: «Эми чал жолборс болуп келип, сени алат. Ага
жеткирбейлик, атка бек отур, мага кайталап камчы сал. Булуттуу көктүн асты
менен, муундуу чөптүн үстү менен алып жүрүп кетем, эки көзүңдү бек жум,
«көзүңдү ач» дегенде жүрөктөй жерден жүлүндөй түтүн чыгып бир үй көрүнөт. Чалдын үйү ошол, түшүп отура бер» дейт. Көк быштынын айтканындай эле аздан кийин Кара чаар жолборс Мадылген сулууну качырып сала берет. Көк бышты жаныбар асманга учуп чыгат. Бир кезде Мадылген сулуу көзүн ачса, жүрөктөй жерден жүлүндөй түтүн чыгып, көк бышты бир үйдүн алдында турган экен. Көк бышты Мадылгенге: «Эми үйгө кирип отура бер. Желмогуз чал келип, эки көзү кыпкызыл болуп чыгат. Ошондо кара болот кестигин менен эки көзүн оюп алып, эшикке жүгүрүп чык, андан аркысын мага кой» дейт. Аңгыча желмогуз чал келет да көк бышты айткандай: «Мадылген сулуу сакалымды карап берчи», деп чалкасынан түшүп жатып калат. Мадылген ар кайсы жерин бир карап, эрмектеп отура берет. Бир убакта чалдын көзү кыпкызыл болуп түрүлүп чыгат. Ошол кезде Мадылген сулуу кара болот кестикти анын көзүнө тегеретип алып, эшикке
жүгүрүп чыкса, көк бышты коендон жапыс болуп күтүп турган экен. Ат Мадылгенди мингизип алып учуп жөнөйт, аттын күүсүнөн кар жаап, борошо урат, жаныбарың көк бышты аскар-аскар тоодон өтөт, эрме чөлдөн эргип өтөт.
Ошентип жүрүп олтурушуп бир шаардын четине келип, чөптөн алачык жасап
алып туруп калышат.
Ал шаардын каны кырк аялдуу Акимкан аттуу кан экен. Бирок, кырк аялынын
бири да төрөбөй, бир перзентке зар экен. Күндөрдүн биринде Акимкан
жигиттери менен ит агытып, куш салып жүрсө, кушу бир чөп алачыктын үстүнө келип конуп калат. Кан: «Алып кел» деп бир жигитин жиберет. Жигит чаап келип: «Үйдө ким бар? Кушумду алып бер» дейт. Мадылген сулуу кушун алып берейин деп үйдөн чыга калганда анын сулуулугун көрүп жигит эсинен танып калат. Анда кыз: «Адам көргөнбү, көрбөгөнбү», деп кол жоолугу менен желпип тургузуп иет.
Жигит келип: «Таксыр каным мен бир периште көрдүм, эркек дейин десем, үнү назик, жүзү жумшак, бетинен нур чачырап толгон айдай толукшуйт. Кыз дейин десем, эркекче кийинип алган. Сиз кырк аял алдыңыз, бирок бирөө да мен көргөн сулууга тең келер эмес. Мага «кушту алып берейин» деп үйдөн чыга калганда, аттан кулап түштүм. Мени желпип тургузуп, аттантып жиберди» дейт. Кан жигит дөөдүрөп жаткандыр деп ишенбейт. Эртеси күнү кан дагы куш салып чыкса, кушу учуп барып, дагы баягы чөп алачыктын үстүнө конот. Кан: «Алып кел» деп дагы бир жигитин жумшайт. Жигит чөп алачыкка келип: «Үйдө ким бар, чыгып кушту алып бер» дейт. Мадылген сулуу кушту алып бермек болуп чыга калганда ал жигиттин да эси ооп жыгылат. Мадылген бул жигитти да жоолугу менен желпип тургузуп, аттантып жиберет. Ал канга келип мурунку жигиттин сөзүн кайталады.
Баягы чөп алачыкка кандын кушу үчүнчү күнү дагы конот. Бул жолу Акимкан өзү бастырып келип, «кушту алып берем» деп чыга калган кыздын сулуулугунан эси ооп талып жатып калат. Кыз жоолугу менен желпип, эс алдырып, канды да аттантып иет. Кан Мадылген сулууну көрөр замат ашык болуп калат, бирок эркек кызын биле албай, эси кетип, үйүнө келет.
Кан үйүнө келип, кырк аялына кеңеш салса, бир аялы: «Анын эркек, кызын
таанымакка эмне? Кырк ийикке сап жасап бергин деп кырк табылгы алып барып бер. Аял болсо уңкул-чуңкул кылып жонот, эркек болсо жылма жонот, ошондон эле «билебиз» дейт.
Эртеси кан келе жатканда көк бышты: «Мадылген сулуу, кан сага «кырк ийик
сап жасап бер» дейт, кырк табылгы алып келет. Сен мени кайчы тушай салып,
кырга коё бер. Мен кыңырыңдап кетип баратканда «уча турган болду» деп
күйпөлөңдөп кал. Ошондо кан жигиттеринин бирин «алып кел» дейт. Сен «башка кишиге карматпайт» дегин да, ийик сапты жоно келейин деп кармай чык. Сабоолорду менин оң таноомдон салып, сол таноомдон сууруп алсаң, адамдын көзү тайгылгандай ийик сап болот» дейт.
Аңгыча болбой Акимкан жигиттери менен келип калат. Кан Мадылген менен
аркы-беркини сүйлөшүп отуруп, «кырк аялыма кырк ийик сап керек эле» деп
кырк сабоону кыздын алдына таштайт. Мадылген сабоолорду жонуп олтурган
кезде аты Көк-Текеске чыга качат. Кыз «атымды алып келе коеюн» деп жөнөп
калат. Сабоолорду алып келип, көк быштынын айтканындай оң таноосунан
салып, сол таноосунан сууруп алды эле, көз тайгылган кырк ийик сап болуп чыга келди. Алып келип канга берди. Кан муну көргөндө айран таң калып, кырк ийик сапты алып үйүнө кайтты. Ошентип Мадылгендин кыз, эркегин биле албай айласы кетишет.
Анда кандын бир аялы: «Ээ, каным, анын эркек, кызын билбеске эмне, ат
жарышмак ойнойлу деңиз, эркек болсо этеги кетет делбиреп, кыз болсо
кымырылып чабат, ошондон эле билүүгө болот» дейт. Көк бышты Мадылген
сулууга: «Эртең кан сени менен жарышмак болду, сенин эркек кызыңды
таанымак болду. Этек-жеңиңди коё берип, атка бек отуруп, оозумду тартпай коё бер. Кайра тарткан кезде кандын тулпарын караандатпай чыгамын» деди.
Көк быштынын айтканындай эртеси кан кырк жигити менен келип: «Ии,
мырза, ат жарышмак ойнойлу» дейт. Кыз макул болот. Экөө жүрүп отурушуп, бир канча жерге баргандан кийин аттын оозун кое беришет. Көк бышты кое берген эле жерден кандын тулпарынан алдыга озуп чыгат. Кыздын этеги кетип элбиреп, жеңи кетип желбиреп, байгеден чыгып келген экен. Кан үйүнө барып: «Атка да кыйын отурат экен, этеги кетти элбиреп, жең кетти желбиреп», дейт.
Анда кандын кичүү аялы: «Ээ, каным, анын эркек, ургаачысын билбеске эмне?
Уу арак, бал арак тартып туруп, аны конокко чакырыңыз. Үйгө келгенде уу
аракты кызга, бал аракты сизге сунабыз, кыз мас болот, анан ургаачы, эркек
экендигин оңой эле билебиз» дейт. Кан макул болуп эртеси кызды конокко
чакырат. Ошондо көк бышты: «Менин тилимди алып, өзүңө өзүң бек болгун. Кан сага уу арак сундурат. Сен эки үйдүн ортосуна керме салып, ага мени аса байла да, арактын ачуусу көк быштыга, таттуусу мага деп иче бер, мен мас боломун, кирип чыккандар «капырай жаныбар, өлө турган болду» дей беришет. Сен менин сөзүмдү бек кармап, кам санабай отура бер. Аракты тартынбай ич» дейт. Кыз быштынын айтканындай кылып: «Арактын татуусу мага, ачуусу көк быштыга» деп иче берет. Кирип-чыккандар «капырай жаныбар, өлө турган болду» дей берет. Мадылген сулуу былк этпей отура берет. Бир убакта күн бешим ченде бир аксакал киши эшиктен кирип: «Капырай жаныбарга убал эмеспи, жок дегенде ээси мууздап койсо боло» деди. Муну укканда мал боор эт менен тең деген сөз туура белем, Мадылген сулуу чочуп кетип, ордунан козголгон экен. Ошол замат кыздын башынан киш телпек ыргып кетип, кундуздай чачы төгүлө түшөт. Көк бышты болсо, куландан соо болуп, «өз убалың өзүңө, эптеп ата-энеңдин жүзүн көргөзөйүн дечү элем, акыр түбү дагы бир азапка дуушар болоорсуң» деп көздөн
кайым болуптур. Акимкан чоң той берип, Мадылгенди аялдыкка алып, ага өзүнчө өргөө көтөртүп, энчи бөлүп берет. Жыл айланбай Мадылгендин боюна бүтөт. Ай күнүнө жетип төрөй турган болгондо кан: «Ушул жашка келгенче «аа» деген баланын үнүн уккан жок элем, жүрөгүм жарылып кетер» деп ит агытып, куш салып, ууга чыгып кеткен экен.
Күндөрдүн биринде Мадылген сулуу толготуп калат. Кырк аял анын
толготконун билмек болуп, «токолдун өргөөсүнөн барып от алып кел» деп
шылтоолоп үйүндөгү күңдү жумшайт. Күң от алайын деп, Мадылгенден коркот, албайын деп, кырк аялдан коркот. Айласы куруганда этегин түтөтүп чыгат. Ошентип Мадылгендин толготкондугу кырк аялга белгилүү болот. Алардын эси кетип эңгиреп, алы кетип алсырап кан эми бизди карабай кетти го деп сокусун минип, сок билегин камчыланып, туурдугун түптөгөн, туткучун теминген бир кемпирге келип: «Айланайын энеке, токолдун баласын жок кылып берсеңиз» деп жалынып жалбарып, кыркы кырк табак дилде беришет. Кемпир толготуп жаткан Мадылгенге келип анын эки көзүн байлап, жаңы төрөлгөн кыз менен баланын ордуна эки күчүктү салып коет да, эки баланы сууга ыргытып жиберерде баягы көк бышты кайып болуп келип, балдарды сууга түшүрбөй тосуп алып кетет.
Канга: «Аялың эки күчүк тапты» деп сүйүнчү барат. Акимкан арманын айтып, эки күчүгү менен Мадылгенди аралга алпартып таштайт.
Ошентип, күндөн-күн, жылдан-жыл өтөт. Күндөрдүн биринде аралда жаткан
Мадылгенге көк бышты эки баланы алып келип: «Сен суунун тиги өйүзүнө чык. Суудан кечип өтөөрдө эки көзү жок сыйкырчы чал жолугуп, учкаштырып суудан өткөрүп койчу деп сурайт. «Өткөрүп коёюн, эки кончуңа кум толтургунуң» дегин.
Чал эки кончуна кум толтурат. Эки балаңды алдыңа өңөрүп, чалды учкаштырып алгын да, аны болот кестик менен ургулап жүрүп отур. Бир убакта ал сууга түшүп кетет. Андан кийин капшытымды жара сай. Мен өлөм, ыйлап-сыктабай, этимди бышырып жеп, бата кылып, уулуңдун атын Айтомуш, кызыңдын атын Күнтомуш кой, кырк кабыргамды эптештирип кармасаң, кырк канат темир үй болом. Ошол үйдүн ичинде оокатыңды кылып жата бер, андан аркысы өзү эле келет» дейт.
Мадылген эки баласын алып аттанайын деп жатса, эки көзү сокур абышка
келип: «Мадылген сулуу, мени өйүзгө чыгарып кет?» дейт. Анда Мадылген: «Эки кончуңду кумга толтургун» дейт.
Чал Мадылген айткандай кылып, эки кончуна кумдан аябай шыкайт.
Мадылген чалды учкаштырып алып, бөйрөккө бөлөт кестик менен ургулап жүрүп отурат. Бир убакта чал сууга түшүп кетет. Жана бир сайганда аттын капшытын жара сайып таштайт. Ошентип көк бышты өлөт. Мадылген анын этин салып бышырып, эки балага ат коёт. Аттын кырк кабыргасы кырк канат темир үй болот.
Мадылген балдары менен темир үйдүн ичине кирип жатып калат.
Арадан бир топ жыл өтөт. Айтомуш айтылуу балбан болуп өсөт. Күндөрдүн
биринде Акимкан аң уулап жүрүп, балага жолугат. Аркы-беркини сүйлөшүп, ит агытып, куш салып кумардан канат. Кечинде «ай талаадан Айтомуш деген бала көрдүм» деп аялдарына айтып барат. Ошол учурда кандын элине жоо келет. Кан: «Эгер Айтомуш жоону кууп чыкса, Апал, Үпөл деген эки кызды алып беремин» деп бир жигитин Айтомушка жиберет. Анда Мадылген сулуу туруп: «Апал Үпөл — эки кыз, албайт экен Айтомуш» деп кандын жигитин кайтарып жиберет. Кан жигиттерин дагы жиберет. «Апал, Үпөл — эки кыз, албайт экен Айтомуш» деп кайтарат. Аңгыча бала ойгонуп калат да: «Апал, Үпөл эки кыз албайт дегенэмне?» деп атка минип, кандын элин жоодон ажыратат. Акимкан жигиттерин ээрчитип, Айтомушка келе жатып, баласы менен эшикке чыгып турган Мадылген сулууну таанып эси ооп аттан кулап түшөт. Аялын балдарын элине көчүрүп барат. Баягы мастан кемпирди тогуз жолдун тоомуна алып барып, жыгачка сайып коёт. Кырк катынды кара санагандыгы үчүн даргага тарттырат. Ошентип, Акимкан уулу Айтомушту, өз ордуна кан көтөрүп, Күнтомушту күйөөгө берип, жыргап куунап жатып калган экен.