СОКУРБАЙ

Илгери өткөн заманда көзү сокур, кыялы чукул, дүнүйөгө атагы чыккан, төрт
түлүгү шай, бир чоң бай болгон экен. Күндөрдүн биринде Сокурбай баласына миң дилде берип, базарга жиберет. Баласы базарга бара жатып, бир топ киши чогулуп алып, бир өлүктү сабап жатканын көрүп: «Эмне уруп жатасыңар?» десе «биздин эки жүз дилдебизди карыз алып, төлөп бере элегинде өлүп кетти, ошол карыз үчүн уруп жатабыз» дешет. Бала: «Силердин эки жүз дилдеңерди мен берейин» деп, өлүктү бошотуп алат.
Өлүктү кепиндетип көмдүрүп, дилдесин бүт зарп кылды. Кечинде үйүнө
кайтканда атасы: «Эмне алып келдиң, балам?» деп сурайт. Баласы жолдогу
көргөндөрүн, дилдесин өлгөнгө зарп кылгандыгын айтты.
Сокурбай баласынын жоругуна капаланып: «Шаарга жиберейин, жакшы жигит таап келгин» деди. Баласы базардан он эки жигит алып келди эле, Со курбай арбиринин колунан кармап көрүп: «Булар жолдоштукка жарабайт, балам» деп, чогуусу менен кетирип жиберди. Бала дагы бир күнү шаарды карай келе жатса, астынан бир жигит чыгып салам берет. Бала алик алып, жолдош боло турган жигит издеп жүргөнүн айтты эле, «эмесе мен жигит болоюн» деп, алиги чоочун жигит ээрчип келди. Сокурбай жигитти колунан кармап олтуруп «ушу жигит жарайт» деп урматтап, сыйлуу кабыл алды.
Беш-алты күндөн кийин кырк төөгө жүк артып, баягы жигитти кербен башы
кылып, өзүнүн баласын, дагы бир канча жигиттерди кошуп, соода кылып келүүгө жөнөтүп жатып: «Жүрүп олтуруп бир узак чөлгө туш келесиңер, анда жалгыз булак бар, суусасаңар дагы булакка карабай өтүп кеткиле» деп бек эскертип, батасын берип, узатып жиберди.
Жигиттер бир канчалык күн жүрүп олтуруп, баягы Сокурбай айткан чөлгө
жетишти. Баланын өтүп кетем дегенине кербен башы болбой жатып, булакка
кондурду. Кербендер жүгүн түшүрүп жатканда бир кемпир жыла басып келип
кыңылдаган үнү менен: «Жетим балдарым бар, багар-көрөөрү жок жетиммин.
Ары-бери өткөн, силерге окшогон мырзалардын кайрымы менен эптеп жан
сактап турабыз» деп, ыйламсырап олтура калды. Кербен башы кемпирдин
курсагын тойгузуп, балдарына өрүк-мейиз жана ар түрдүү тамактарды берип
узатып жиберди да, өзү көрүнбөй артынан ээрчип барды. Кемпир үңкүрүнө кирип беш баласына: «Баягы көзүн мен сокур кылган байдын балдары мына бул булактын башына келип конушту. Уу талканды жасап ошолорго берейин» деп балдарына кеңеш салды, балдары макул болду. Кемпир арыдан бери уу талканды жасап, сарала тулупка салып, үңкүрдүн төбөсүнө илип койду. Кербен башы болгон жигит кемпирдин тулубуна окшош тулупка талкан салып келип ордуна илип, кемпирдин тулубун талканы менен уурдап алып кетти.
Эртеси жүк артып жатса, кемпир жанына келип: «Айланайын балдарым,
кечеги силердин жакшылыгыңарды кантип унутайын, менин колуман келгени ушул, ооз тийип кеткиле» деп колундагы талканын берет. Кербен башы сыр билгизбей: «Ыракмат, энеке, муну балдарыңыз менен өзүңүз бөлүп жеңиз» деп уурдап алган талканын өзүнө кайра берди. Кемпир талканын алып барып, балдары менен чогуу жеп сокур болуп калышты. Артынан аңдып барган кербен башы жигит булардын баарысын өлтүрүп, үңкүрдүн ичин оодарып, эки жүз жыйырма төөнүн дүнүйөсүн таап, оозун бекемдеп бекитип коюп, кайра келди.
Алар жүрүп олтуруп беш күнчүлүк жерге келгенде кербенчилердин алдынан
бир адам чыгып: «Бул жерден алысыраак кетпесеңер болбойт, бөөдө өлүм
болосуңар» деп безеленди. Сокурбайдын баласы кетели деп кербен башчыга
жалынды. Кербен башчы анын айтканына болбой, ошол жерге жүктү түшүрүп
кондуруп, эки жагын караса, жакын жерде бир ак өргөө тигилип турганын көрдү, өргөөгө келсе, бир жак керегесинде кырк кыз, бир жагында кырк кой көгөндө байланып, төрдүн башында бир сулуу кыз ыйлап олтурат. Кербен башы тиги кыздан: «Мында эмне кылып олтурасыңар?» деп сурады.
Кыз: «Биздин шаарды ажыдаар сормок болгондо, элибиз кеңешип, жылына
кырк кыз, кырк кой бермек болушкан, убада боюнча бизди ажыдаарга беришти.
Эртең ажыдаар келип сорот. Жаш бала экенсиң, мында турбагын бекер өлүм
болосуң» деп боздоп ыйлады.
«Ажыдаар келгенде кандай түрдүү болуп келет».
«Мурун шамал болуп, андан кийин мөндүр жандырып, заарын чачып, тилин
чыгарып ышкырып келип, бизди сорот» деди. Кербен башчы жигит белин бекем байлап, таң атканча бутун серппей уктады. Эртеси түшкө чейин ажыдаарды күтүп олтурду. Түш болгон убакта кыздын айтканындай заарын чачып ышкырып ажыдаар келди. Башы эшикке кире бергенде кылыч менен башын жара чаап ажыдаарды өлтүрдү. Кырк кыз менен кырк койду бошотуп, «белги кылып баргын» деп, кыздын белине ажыдаардын терисин ороп берди. Кырк кыз, кырк кой аман-эсен шаарга чубап кирип барганда шаардын эли аң-таң калышты, «кантип аман калдыңар?» деп чурулдап жиберишти.
«Бир жигит ажыдаарды өлтүрүп бизди куткарды» деп, ажыдаардын терисин
көрсөтүштү. Кан ажыдаардын терисин көргөн соң ошол жигитти кайдан болсо
дагы таап келүүгө буйрук кылат. Анткени, кан ажыдаарды өлтүрсө, кызымды
берем деп ант берип койгон экен. Жигит: «Бир жумуш менен шаарга баратат элек, кайра келе жатканда алармын деп коштошуп жүрүп кетти.
Бир канча күн жол жүрүп араң дегенде бир шаардын четине жетип конушту.
Шаардан бир аял келип: «Жаныңардан аша кечкен адамсыңарбы, бул шаардын тышынан түнкүсүн кыбыраган жан да. мал да жүрбөйт. Мында жер бетине атанган жети каракчы бар, береги көрүнүп турган айланасы чоң шаардын баарын
алып бүтүштү. Силерди өлтүрүп коет кеткиле» деди.
«Ал каракчылар кайсы жерде?» деп, жигит сурады эле, аял: «Жаткан жери бул
жерде, жетөөнүн жети чаар аты бар, буларга бүткүл шаардын элинин алы жетпей койду, күн баткандан тартып эле шаарды кымкуутка түшүрөт» деди.
Кербен башы жигит жети каракчынын үйүнө барып түшүп, атын мамыга
байлап коюп күтүп олтурду. Бир убакта каракчылар келип: «Бул ким, кайдагы өлө албай жүргөн акмак биздин мамыга атын байлаган, үйдөн чыккын» деп,
ачуулары келип ызырынып, жетөө тең катарлашып эшикте турушту. Кербен
башы жигит: «Мен» деп акырын жай айтып: «Жалгыз каракчы элем, силерге
жолдош болоюн деп келдим, жетөөң бир шаарды ала албай жүрөт деп уктум,
силер үчүн намысыма чыдабай келдим, мен бул жакта отуз эки калааны алып
келе жатамын» деди. Жети каракчы: «Жалгыз эле кандын казынасы калды, бүт шаарды басып алып болдук» дешти. Сүйлөшүп отуруп: «Бүгүн кандын казынасын тешели» деп кеңешти. Түн кирген соң кандын казынасын тешишти. Анда кербен
башчы жигит алты каракчынын бирөөнү алып: «Биз экөөбүз эле алып келебиз» деп, кандын казынасынын ичине кирди да, ээрчите келген каракчыны өлтүрүп:
«Алыбыз келбей жатат, бирөөң батыраак келгиң, үнүңөрдү чыгара көрбөгүлө,
туюп калбасын» деп, экинчисин чакырды. Ошентип, улам бирин чакырып алып олтуруп, баарын өлтүрүп, жетөөнүн тең кулактарын кесип алды. Жети
каракчынын жети чаар атын тышка айдап чыгып агытып жиберди.
Эртеси бул кабар канга жетти. Кан: «Шаарга бүлүк түшүрүп жүргөн жети
каракчыны өлтүргөн ким болсо да кызымды беремин, алдыма келсин» деп жар чакыртты. Шаардын эли «Мен өлтүрдүм» деп бара беришти. Кан: «Белгиң кана?» десе, белги таба албай, уят болуп кайта кете беришти. Эң артында кербен башчы жигит барып: «Каным, жети каракчыны мен өлтүрдүм» деп, кулактарын көрсөттү. Кербен башы өлтүргөнүнө кан ишенип: «Кыздарымдын ичинен көңүлүңө жакканын тандап алгын» деди. Кербен башы жумуштан баратканын айтып, кайтып келе жатканда алмакчы болуп, шаардан жүрүп кетти.
Кербенчилер бара турган шаарына барып, соода кылып бүткөндөн кийин
кербен башы Сокурбайдын баласынын колуна төрт дилде берип: «Тэтиги
жердеги ээр жасаган устага баргын да ага ушул төрт дилдени берип, «ээр жасап бер» деп буюргун деди. Сокурбайдын баласы барып устага төрт дилдени берип: «Бир ээр жасап бересиз» деп буюрду.
Эртеси кербен башы Сокурбайдын баласынын колуна дагы төрт дилде берип:
«Устага барып, жасаган ээрин карап олтуруп: «Мындан дагы жакшыраак жасап бергин» деди. Уста: «Ээри да курусун, дилдеси да курусун» деп ээр менен дилдени ыргытып жиберип, капаланып атына минип бастырып кетти. Сокурбайдын баласы артынан ээрчип жүрө берди. Уста чоң сууну кечип ак өргөөгө түштү.
Артынан барган Сокурбайдын баласы уктабай түн ортосуна чейин олтуруп, түн ортосу болгондо уктап калды. Көрсө, баягы өргөө кандын кыздарынын ойной турган үйү экен. Кандын кызы уктап жаткан Сокурбайдын баласын көрүп: «Муну өлтүрсөмбү?» деп кылычын сууруп, кайра: «Койчу алтын көкүл неме экен» деп өлтүрбөй, баланын бир жак бетине так салып, таң атканда кетип калды.
Сокурбайдын баласы ойгонсо, күн шашке болуп калыптыр. Тура калса эч нерсе жок, бала «кербен башчы мени бул жакка алдап жиберип, малды бир жакка алып кеткени жүргөн экен» деп ачууланып, кайра келди. Кербен башчы баланын түрүн көрүп: «Сенин малыңды мен албаймын, ал үйгө түн ортосунан кийин кандын кызы келип ойнойт, мен ошону үчүн жибергенмин, сен уктап калып билбептирсиң, күзгүгө карачы кандын кызы так салып кетиптир. Бүгүн барып, таңга маал кыз кетеринде ичигин сурагын, ал берет» деди. Сокурбайдын баласы кийинки күнү барып олтурса, түн ортосунан кийин кандын кызы келип бала менен таң атканча ойноп, таң аткан соң кетмекчи болду. Бала кандын кызынын ичигин сурады. Кыз ары карап ыйлап, бери карап күлүп туруп ичигин берди.
Ичикти алып бала кербен башчыга келди. Кербен башчы кыздын ичигин кийип, кандын үйүнө конок болуп келип олтурду.
Аялы канга карап: «Бул конок кийип олтурган ичик биздин кызыбыздын
ичиги экен» дейт. Кан абайлап карап: «Менин кызымдын ичиги экен, кайдан
алдыңыз?» деди. Жигит: «Сиздин кызыңыздыкы эмес» деди. Кан: «Жок менин
кызымдыкы экен» деди. Жигит: «Туура айткан болсоңуз ичигиңизди алыңыз,
башка болуп калса эмне бересиз?» деди. «Жаңылсам кызымды берейин» деп
убада кылды. Жигит баягы кемпирдин дүнүйөсүнөн кандын кызынын ичигине окшош кырк кызыл ичикти алып келип, ага кыздын ичигин кошуп, кырк бир ичикти: «Кызыңыздын ичигин таанып алыңыз» деп, кандын алдына тартты. Кан ичикти тааныбай койгон соң, убадасы менен кызын берди. Кербен башчы кандын кызын алып кошунга келди.
Ошентип, бала менен кербен башы соода кылган мүлктөрүн алып, ичик
жөнүндө мелдешкен кандын кызын алып, жолдогу эки кызды алып, баягы
булактагы кемпирдин малын алып, эки жүз жыйырма төөнүн жүгү менен
Сокурбайдын үйүнө келип түшүшөт. Сокурбайга көз бүттү. Ал үч кызды, эки жүз жыйырма төөнүн жүгү менен соодаланган малын көрүп аябай ыраазы болду.
Анда жигит: «Эми мага руксаат бериңиз, тапшырган кызматыңызды аткарып
келдим. Мен баягыда уулуңуз базарга бара жатып, көп дилде берип, карыздан
куткарып алып көмгөн өлүк кишимин» деп коштошуп, көздөн кайым болуптур.