СҮЙЛӨБӨС КЫЗ


Өткөн заманда бир хан болуптур, анын кеңеш бергич мыкты вазири бар экен.
Хан да вазир да бала көрбөй, көпкө чейин зарлап жүрүштү. Бир жылы кандын
аялы эркек, вазирдин аялы кыз төрөдү. Бой жетип чоңойгондо ата-энелери
экөөнү үйлөнтүп коюшту. Хандын уулу Мээнетбек акылы тайкы, шайкелең,
вазирдин кызы Акылжан акыл эстүү, токтоо киши болду.
Күндөрдүн биринде Мээнетбек ойлонуп отуруп, Акылжанды чакырып алды.
— Мен сени менен тура албайм… Мен хандын гана кызын алышым керек.
Муну угуп, Акылжан да сөздү кесе сүйлөдү:
— Өз оюңдан калба, мен макулмун. Эми сага бир акыл айтайын. Үзүр
шаарында Жаннат аттуу акылман, сулуу кыз бар. Аны ким үч жолу сүйлөтсө,
ошол алат. Эгер мыкты болсоң ошого бар.
Арадан көп күн өтпөй, Жаннат кызды издөөгө Мээнетбек жалгыз аттанып
кетти. Нечен күн, нечен түн жол жүрдү. Арып-ачып, аты ыргайдай, өзү торгойдой болду. Күндөн күн, түндөн түн өтүп, акыры толук токсон күн дегенде Жаннат кыздын шаарына жетти. Жаннаттын ордосуна кирип баратып, дарбазада мындай деп жазылган жазууну окуду: «Кимде ким Жаннатты үч сүйлөтсө, Жаннат ошого тиет. Эгер сүйлөтө албаса — өлөт».
Ордонун сакчылары Мээнетбектин атын алып, өзүнө тамак берип, бир аз
тыныккан соң, Жаннаттын үстүнө алып келишти.
Мээнетбек Жаннатка кол куушуруп таазим кылды да, анын жанынан орун
алды. Эртең менен сөз баштаган Мээнетбек өзү туулгандан берки
көргөн-билгенин бүт айтып, таң атырды. Жаннат эч үн чыгарган жок. Таң аппак атып, боз торгой чурулдаган кезде коңгуроосу кагылды.
«Кечеги келген жигит Жаннатты сүйлөтө алган жок, эми хан ага жаза
колдонот» деп, жарчы жыйылган элдин баарына маалымдады. Хандын буйругу боюнча Мээнетбек зындандын түбүнө түштү. Ошентип бир жылдан ашык убакыт өттү.
Мээнетбек жөнүндө эч кабар билбеген Акылжан атасынан уруксат сурап,
эркекче кийинип, жарак-жабдык асынып, күйөөсүн издеп чыкты. Бир нече күн жол жүрүп Үзүр шаарына келди. Хандын сакчылары Акылжандын атын алып, өзүнө тамак-аш берип, тыныккан соң, Жаннат кыздын үстүнө киргизди. Акылжан кол куушуруп таазим кылды да, Жаннаттын бет маңдайына отурар замат сүйлөй баштады:
— Жаннат кыз, мен сүйлөгөн сөзгө кулак коюп, адилеттик кылыңыз. Менин
айтайын дегеним элдин сөзү. Эч ким туура чечпегендиктен сизге келдим. Ал
мындай: — жакында эле жыгач уста, темир уста, кийим тиккич жана илимпоз— төртөө узак жолго чыгышат. Жүрүп олтурушуп, бир күнү кеч киргенде калың токойдо өргүп калышат. Токойдун жырткыч айбандары көп болгондуктан, кезек менен аттарын кайтарышат. Биринчи кезек баарынан кичүү жыгач устага ыйгарылат. Ал аттарды карап отуруп эригет да, бир дөңгөчтү жонуп, кадимки кыздын кебетесин жасап, тургузуп коёт.
Экинчи кезек кийим тиккичке келет. Жыгачтан жасалган кызды көрүп, анан
ал өз өнөрүн көрсөтмөкчү болуп, кездемеден кийим тигип, кызга кийгизип салат.
Үчүнчү кезек темир устага жетти. Ал берки экөөнүн өнөрүн көрүп: «Мен
булардан кем бекем» деп, алтын күмүштөн шөкүлө-билерик, сөйкө кала берсе
топчусуна чейин тагат.
Акыры кезек илимпозго келет да, ал барып жасалгалуу жансыз кызды көрүп:
«Мен да өз өнөрүмдү көрсөтөйүн» деп кызга жан киргизет… Эртеси «бул кыз мага тийиштүү» деп талашып-тартышып, төртөө тең чарчап бүтөт. Акыры элдеги кара кылды как жарган калыстарга келишет. Калыстар: «Муну биринчи ойлогон жыгач устага тийиштүү» дешет. Буга сиз кандай дейсиз?»
Эч качан үн чыгарбас Жаннат эми чыдай албады:
— Жок, кызга жан киргизген илимпоз алышы керек — деп, кыйкырып
жиберди.
Жаннаттын сүйлөгөнүн билдирип ошол замат коңгуроо кагылды.
— Эмки сөз мындай, — Акылжан дагы сөзгө кирди: — Бир кишинин үч баласы
болот. Бир кызга үчөө тең кызыгып калышат. Чатак ырбап кетпесин дейт да,
атасы үчөөнүн ар бирине миң дилде берип:
— Эң баалуу буюмду кимиң алып келсең — бул кыз ошонуку — деп, балдарын
шаарга жөнөтөт.
Булардын эң улуусу кырк күнчөлүк жерге бир күндө учуп жете турган килем,
ортончусу төгөрөктүн төрт бурчун тегиз көрсөтө турган таш күзгү, эң кичүүсү
тиштесе өлгөнү жаткан киши тириле турган алма сатып алды. Үчөө кайра жолго чыгып, эмне алганын өз ара айтып өтүштү.
— Кана эмесе, күзгүң менен өзүбүздүн айылды көрөлүчү, — деди улуусу
ортончусуна.
Үчөө күзгүдөн караса, баары эле аман-эсен, бирок баягы кыз өлгөнү жатканын,
анын төшөгүн курчаган элди көрүштү. Үчөө килемге отурушту да, учуп жөнөштү.
Кыз ырас эле өлгөнү жаткан экен. Балдардын эң кичүүсү алмасын тиштетер
замат кыз: «Оф, ушунчалык уктаган экем» деп тура келди.
Үчөө кызды дагы талашты. Калыстар: «Биринчи көргөн күзгүнүн ээси алат»
‘дешти. Мен буга макул эмесмин, эми сиз калыстык кылыңыз, кыз кимге
ылайык?»
Жаннат шашып кетти:
— Алмасын тиштеткен балага ылайык, а берки экөөнүн эч нерсеси корогон
жок, — деп жиберди.
«Жаннат экинчи ирет сүйлөдү» деген кабарды берип, коңгуроо дагы кагылды.
Акылжан үчүнчү суроосун чечип берүүнү өтүндү:
— Кыйын ууру, чоң балбан жана жел жетпес күлүк — үчөө жол жүрүп келатса,
бир жерде ата-энеси кызын алтымыш жаштагы абышкага бергени жатыптыр.
Кыз ага «барбаймын» деп ыйлаганын угуп үч
жолдош кызды куткарып алмакчы болот. Бирок, кантип ала качат — кызды
кайтарып калышкан.
— Мен уурдап келем, — дейт да, ууру бир үйгө кирип, кыздын киймин уурдап
кийип, анан чалга бергени жаткан кызга жетип, аны эптеп сыртка ээрчитип
чыгат. Даяр турган жел жетпес ошол замат кызды көтөрүп сызат. Жер жайнаган киши кууп жөнөйт. Балбан жигит алардын жолун тосуп, бирин да жибербей кайра айдайт. Үчөө айлына келип кызды талашып, «кыз кимибизге тийиштүү» деп калыска келишет. Калыстар «ууру алсын» деп чечишти. Буга сиз кандай дейсиз?
Жаннат дагы шашып калды:
— Жок, андай эмес, жел жетпес алышы керек, — деп, үчүнчү жолу сүйлөдү.
«Жаңы жигит Жаннатты үч жолу сүйлөттү» дегенди билдирип, коңгуроо эми
үч угулду. Шаар ичи дүңгүрөп калды. Жалпыга маалим убада боюнча Жаннат бул жигитке тийүүгө макул болду.
Акылжан Жаннатка сыр алдырбады.
— Сени алуудан мурда эли-журтуң менен таанышайын, шаарыңды аралап
көрөйүн, — деди да, аттанып шаар аралап, айыл кыдырып, Мээнетбекти издеди.
Бир күнү талаада музоо кайтарып жүргөн Мээнетбекке жолукту. Анын чачы
менен тырмагы аябай өскөн, этин какач басып, кийми тытылып, кейпи кетип
калыптыр. Акылжан аны киринтип, өз кийимин бүт кийгизип, күйөөсүн дал
өзүнө окшотту.
— Сен эми мен болуп калдың… Жаннат кыз сага тиет. Бирок ал кызга эч сөз
айтпай кирип бар, — деген акылды үйрөттү, да өзү ошол жерде үйүнө кайтып
кетти. Мээнетбек Жаннатты алып, элине шаан-шөкөт менен келип түштү. Эл
чогулуп, чоң той болду. Мээнетбекке учурашыш үчүн Акылжан да келди.
Мээнетбек аны көрөр замат:
— Мага жолобосун, ары жибергиле! — деп кыйкырды.
Акылжан кайра басып, эми канга барды.
— Ханым, датым бар, Сиздин алдыңызда балаңыздан эки ооз сөз сурамак
элем… Уруксат болсо, көпчүлүктүн көз алдында мен айтып сиз уксаңыз экен —
деди.
Хан макул болуп, жаш-карынын баарын чакырды. Жаннат кошо келди.
Акылжан Мээнетбекке суроо бере баштады.
— Жаннат кызды сиз кандай аракет менен, кандай сөз менен сүйлөттүңүз!..
Сиз музоо кайтарып жүргөн кезде кимге жолуктуңуз? Ал ким эле?
Хандын уулу Мээнетбек моюн бергиси келген жок.
— Өзүм эле сүйлөшүп алгам, мен эч качан музоо кайтарган эмесмин, эч кимге
жолуккан да эмесмин.
Акылжандын ачуусу келди да:
— Жаманга жакшылык жарашпайт. Мына бул кийим, бул чач, тырмактар
кимдики? — деп куржундагы Мээнетбектин «жасалгасын» чачып жиберди.
Жаннаттын ичи күйүп:
— Мен муну билген эмесмин, эми мен хандын уулунда турбайм, азыр кетем! —деди.
Хан башынан макоо уулуна нааразы. Акылжанга ыраазы болуп эли менен
кеңешип, хандыкты Акылжанга, вазирликти Жаннатка берген экен.
Ошондон кийин «Акыл айга учурат» деген сөз тараптыр.

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

2 × 2 =