ЧЫНАРБАЙ

Илгери бир убакта жетишпеген кембагал кишинин аялы токойдон чырпык
терип жүрүп, бир чынар теректин түбүнө толготуп, эркек бала төрөйт да, этегине ороп, Чынар теректин түбүнө туулганы үчүн баланын атын Чынарбай коет Чынарбай чоңое баштаганда, баягы чынар теректин түбүндө ар күнү ойноп жүрүүчү экен. Бала чоңойгон сайын чынар терек дагы күндө узарып өстү.
Чынарбай күндө ойногону келип, чынар теректин күн сайын бир кулачтан
узарганын сезип жүрдү. Чынар теректин өсүшүнүн сырын билүүгө айылдагылар тегерегине кароолчу коюп, кезек менен күндө бир киши кайтаруучу болду. Бирок эч ким эч сыр биле алган жок. Бир күнү Чынарбай өзүнүн жолдош баласы менен чүкө талашып күрөшө кетип, жыгылып чалкасынан түшөт. Чынарбай жаткан
жеринен турбай, көзүн ачып чынар теректин башын бир карап алып, эси ооп
жатып калды. Жолдош баласы үйүнө барып кабар берди. Атасы келип
Чынарбайды тургузуп: «Балам сага эмне болду?» деп сурады эле, Чынарбай: «Мен жыгылып кетип өйдө карасам, кырк канаттуу ат минген кыз келип чынар теректин башына конду. Чынар терек ийилип барып бир кулач узарды. Кыз бир аздан кийин асманды көздөй учуп көздөн кайып болду» деп атасына айтты. Бул чынар терек «Кыздын тереги» экен деп түшүндү.
Арадан эки-үч күн өткөндөн кийин Чынарбай астына ат минип, үстүнө темир
тон кийип, жанына Ашык деген досун ээрчитип, кызды издеп жолго чыкты.
Чынарбай жолдошу экөө күнү-түнү жол жүрүштү. Ээн талаа эрме чөл, как
эткен карга, кук эткен кузгун жок жерлерден өтүп аттары ыргайдай, өздөрү
торгойдой болушту. Ушул кезде балдардын алдынан бою бир карыш, сакалы миң
карыш адам чыгат. Балдар салам айтып: «Карыя, бул жол кайсы жакка алып
барат?» деп сурашты эле, анда карыя: «Балдарым атыңар ыргайдай, өзүңөр
торгойдой болупсуңар, кызыл өңүңөр самандай болуптур, ыраактан келе жаткан
окшойсуңар, издегениңер эмне?» деди. Чынарбай атынан түшө эки колун бооруна
алып, карыяга башын ийип, өзүнүн көргөн, билгенин айтып берди. Карыя
баланын сөзүн угуп туруп: «Балам жолуң болсун, жаш экенсиң, жаштын тилегин
берет, бактың ачылсын», — деп батасын берди. — Перинин аялы асман менен
учуп, жер көрүп саякат кылып жүргөндө толгоо кирип, үйүнө жетүүгө чамасы
келбей калган. Ошондо ошол чынар теректин башына конуп кыз төрөгөн. Ал
убакта сенин энең кембагалдын аялы болуп, оокаттын айласынан токойдон
чырпык терип жүрүп, толготуп сени чынар теректин түбүнө төрөгөн. Перинин
аялы астына кызын алып, кызын бир карап, сени бир карап чынар теректин
түбүндө жаткан сенин маңдайыңдан бир сылап туруп: «Тиги адамзаттын баласы
болсо дагы кызым экөө бир убакта, бир жерде кудайдын буйругу менен дүнүйөгө
бир төрөлдү. Экөөнүн бактысы, өмүрү жана өлүмү дагы бирге болсун» деп
батасын берген. Кызы чоңойгондо ар дайым чынар теректин башына ойнотчу.
Перинин кызы келген сайын чынар терек бир кулачтан өсүп турчу. Сен күндө
чынар теректин түбүнө келип чүкө ойночусуң» деди. Чынарбай угуп туруп:
«Карыя эми аны мен кайдан табар экемин» деди. Анда карыя: «Балам, жолуңдун
көбүн жүрүп, азы калды. Мындан ары жолуңардан ач бөрү чыгат, таман
алдыңардан кара чаар жылан чыгат, андан унчукпай өтүп кеткиле. Андан ары
көзгө сайса көрүнгүс караңгы калың токой кездешет, токойдогу жырткыч
айбандардын кыйкырыгынан кулагыңар тунат, ал убакта кайрылып карабастан,
атыңарды жыгып мууздап, жырткычтарга сала бергиле. Айбандар силерге
тийбейт. Андан өткөндөн кийин күн батышты карап, кара жерди тешилте
тырмагыла, таң агарып, күндүн нуру төгүлүп келе жатканда жер жарылып жол
ачылат. Ошол жол менен жүрүп отурсаңар, кыздын өргөөсүнүн өзүнөн
чыгасыңар» деп, көздөн кайып болду.
Чынарбай ээрчиткен досу экөө карыянын айтканындай жүрүп олтурушуп, кыз
уктап жатканда өргөөсүнөн чыгышат. Чынарбай менен Ашык дос кыздын чачын
белдерине беш айланта оролто байлашып, экөө эки ийнине минип, кызды араң
ойготушту. Кыз ойгонуп асманга үч көтөрүлүп, жерге үч конуп: «Эмине кылып
жүргөн жансыңар, максатыңар эмине, издегениңер эмине?» деди.
Чынарбай көп сөз айтпастан: «Мен чынар теректин түбүндө төрөлгөн
Чынарбаймын» деди. Кыз бул кабарды энесине угузду. Энеси Чынарбайдын
маңдайынан таанып, кызын берип жер үстүнө узатты.
Чынарбай колуктусу жана Ашык досу үчөө жер үстүндөгү эл жок, мал жок, бир
тоонун башына келип туруп калышты. Күндө Чынарбай менен Ашык дос экөө
кийик уулап мергенчиликке кетет, перинин кызы ар дайым үйдө жалгыз калат.
Кыз бир күнү эригип отуруп дарыяга барып чачын жууду эле, бир тал чачы
дарыяга агып кетти. Ал дарыянын аягына бир кан суу тегирмен салдырган экен.
Пери кыздын чачы агып отуруп, кандын тегирменин барасына оролуп тегирмен
токтоп калат. Кан тегирменин оодартып карап, жалгыз тал алтын чачты таап
алып, элин чогултуп: «Тегирменге оролгон перизаттын чачы экен, муну ким таап
келет?» деди. Элдин ичинен бир мастан кемпир чыгып: «Эгер тапсам, эмне
www.bizdin.kg
бересиз, каным?» деди. Кан: «Каалаганыңды беремин» деди. Кемпир сүйүнүп: «Он
бештеги балага алып бериңиз, перизатты таап келемин» деди.
Кан кемпирдин сөзүнө макул болду. Кемпир суу ылдый жүрө турган суу
кайык, суу өйдө жүрө турган жел кайык жасатып алып, суу ылдый жүрүп эч нерсе
таппады. Жел кайыкты минип суу өйдө издеп, суунун түпкү жерине барып
токтоду. Кайыгын сууга байлап коюп, өзү кызды издеди. Кечке маал кемпир
кыздын үйүн таап, ыйламсырап кирип келди. «Элибизди жоо чаап кетип, журтта
жалгыз өзүм калдым, ошондон бери тентип жүрүп, силерге дуушар болдум, багар
көрөөрүм жок, кызматыңды кылып, жаныңа эрмек болоюн, эми картайганда
кайда барамын?» деп көзүнүн жашын көлдөтүп ыйлады.
Кыз: «Энеке, мында жүргөнүңүздүн ылайыгы келбес, күйөөм келгенде
акылдашып көрөйүн» деди. Кемпир: «Андай болсо акылдашып көргүн, мен
кабакка барып далдааланып жатып турайын, эриң жүрсүн десе жүрөйүн,
жүрбөсүн десе, өзүмдүн өлбөй турган оокатымды кылайын» деп кетип калды.
Бир кезде Ашык дос менен Чынарбай кийиктин этин артынып, үйгө келишти.
Эртеси эки дос дагы ууга чыкмак болушканда перинин кызы айтып калды: «Бир
мусапыр кемпир жүрөт, «эл-журтубузду жоо чаап кетип, талаада калдым,
силердин үйүңөрдө жүрүп оокат кылайын» дейт, буга кандай дейсиң» деди. Ашык
дос: «Кууланып жүргөн мастан болбосун, албай эле коёлу» деди эле, Чынарбай:
«Сага жалгыз отуруш көңүлсүз болор, өлө албай жүргөн бир мусаапыр,
кемпирдин колунан эмне келмекчи, жаныңа алып, эрмек кылып жүрөм десең
өзүң бил» деди. Бул сөздү уккандан кийин кыз кемпирди чакырып алды, кемпир
алар менен бирге туруп калды.
Арадан бир нече күн өткөндө кемпир пери кызды сууга ээрчитип келип, чачын
тарап отуруп, «кокуй, тетиги эмне?» деп кайыкты көргөзөт. Андан кийин чуркап
барып, байлаган кайыкты чечип алып, ичине түшүп алып ары-бери жүрдү да:
«Кел сен да түш, суу ылдый бир аз барып, тамаша куруп, көңүл ачып келели»
деди. Кыз эч жамандык ойлобостон кайыкка түшүп, суу ылдый жерди көрүп
кызыгып кете берди. Кемпир кызды кандын шаарына алып келип кандан
сүйүнчү алды. Кан эли-журтун жыйып перинин кызын алмакчы болуп мал союп,
тоюн берип, чачыла дасторконун чачып бүлүнүп калды.
Чынарбай менен Ашык дос кечинде үйүнө келип, пери кызды кемпир азгырып
кеткенин билип, суу бойлоп издешти. Алар таңга маал кандын шаарына жетип
тойдун үстүнөн чыгышты. Тойго жыйылган эл короого жык толуп, көчөгө батпай
кетиптир. Чынарбайга пери кызды көрүүгө мүмкүндүк болгон жок. Ал өзүнүн
келгенин билгизүү үчүн мылтыгын алып учуп бара жаткан кушту түшүрө атты
эле, үйдө олтурган пери кызы Чынарбайдын келгенин мылтыктын үнүнөн билип
кемпирден: «Тышка чыгып келейин» деп суранды. Мастан чыгарбай койгондо
кыздын ачуусу келип, кемпирди көкүрөккө жыга тээп, асманга учуп чыкты да,
Чынарбай менен Ашык досун жыйылган элдин ичинен чачы менен тартып алып,
көздөн кайым болду. Турган эл айран таң калышты, кан менен кемпир оозун
ачып, тоюн чачып кала беришти.
Ошентип булар айлын көздөй жол тартышты. Булардын келе жаткан кабары
Чынарбайдын атасына эки-үч күн мурун угулду. Чынарбай Ашык досу менен
«перинин кызын алып келе жатыптыр» деген сөз айылдан-айылга тарады.
Чынарбайдын өгөй атасы карасына алып, баласына кастык ойлой баштады:
«Менин баламды кудай урган экен, мен аламын деп жүргөн перинин кызын
алыптыр» деп, келинге көтөргөн өргөөгө уу сээп, уулуна камдаган куштун
боосуна уу сыйпап, Чынарбайды өлтүрүп, келинин өзү алуу аракетинде болду.
www.bizdin.kg
Бул убакта Ашык дос түш көрүп, Чынарбайга айтты: «Бүгүн бир түш көрдүм, сага
кийин айтып берем, бирок сенден үч нерсе сурайын, ошону аябай бергин» деди.
Чынарбай макул болду. Айлына жакындаган убакта атасынын уу сыйпап токуган
аттарын алып келишти эле, Ашык дос Чынарбайга мингизбей, аттарды мууздап,
ээр токумун өрттөп жиберди. Бир аздан кийин бир жигит Чынарбайга куш алып
келди. Ашык дос куштун боосун отко салып, кушту учуруп жиберди.
Мындан кийин бир жигит кийим алып келди. Ашык дос аны да өрттөп
жиберди. Элине келгенде атасы уулун уу сыйпаган үйүнө киргизди. Ашык дос
анын өгөй атасынын кылыгына чыдай албай, Чынарбайга айтууга оозу бата
албай жатып уктап кетти. Бир убакта ойгонуп ууктун билегине сыйпаган уунун
пери кыздын бетине тамганын көрдү да, «уу сиңбесин» деп улам соруп түкүрүп
турду.
Аңгыча Чынарбай ойгонуп, пери кыздын бетин соргон Ашык досту көрүп:
«Досум ушундай кылып жүргөн экенсиң го?» деп, көңүлүнө жаман пикир алды.
Ашык дос досунун сөзүнө таарынып, сырын айтпастан, өзүнүн үйүнө кетип калат.
Ашык досу кеткенден кийин Чынарбайга уу жайылып өлүп калды. Эртеси айылга
«Чынарбай өлдү» деген кабар угулганда, Ашык досу келип, «Сен эптеп жан сактап
тура турарсың» деп пери кыз менен коштошуп, Чынарбайды үкөккө салып,
көтөрүп алып жөнөп кетет. Пери кыз болсо «Жети кат темир үй болгун» деп жети
теменени дубалап, жерге сайды эле, айтканындай жети кабат үй болуп калды. Өзү
темир үйдүн ичине кирип, Ашык достун кайтышын күтүп жатты. Ашык дос
дөбөдө олтурса, баягы жол айтып берген сакалы миң карыш, бою бир карыш
карыя пайда болду: «Ээ балам, бул жерде эмне кылып олтурасың?» деди. Ашык
дос көзүнүн жашын төгүп, башын жерге салып: «Айланайын акебай, кичинемден
бирге жүргөн досум эле, өлүп калды, сизден пайда болор бекен деп алып келип
олтурам» деди.
Карыя: «Эмесе, тилегиң кабыл болгон экен, балам» деп сандыктан бир аттап,
таягы менен чаап койсо, Чынарбай үшкүрүп тура келди, карыяга салам айтты.
% Карыя: «Бактыңар ачылсын балдарым» деп көздөн кайым болду. Карыя
кеткенден кийин Чынарбай: «Биз бул жерге эмне келип отурдук?» деп сурады.
Ашык дос көргөнүн, атасынын кылганын айтты.
Чынарбай Ашык досун ээрчитип үйүнө келсе, атасы келинин аламын деп
темир үйдү буза албай усталардын баарын жыйып, көрүк менен үйдү ысытып
жаткан экен. Чынарбай келгенде атасы: «Келинимдин карды ачып калат го деп
темир үйдү бузуп, тамак бере албай
жатамын» деп, өлгөн баланын тирилип келгенине таң калды. Чынарбай үйдү
ачуусу менен тепкенде үй томолонуп кетип, перинин кызы чочуп кетип асманга
учуп чыкканда, Чынарбайды көрүп кайра жерге конду.
Үчөө аман-эсен кайра баш кошуп, кубанычка бөлөнүшөт. Эли Чынарбайды
кандыкка көтөрүп, ал адилеттик менен элди башкарып калган экен.