Түн жаңыдан кирген кезде таенем экөөбүз үйдүн алдында отурганбыз.
Жаркырап тийген айдын аянычтуу жарыгына чагылышып, томуктай болгон апапак булут тоонун боору менен акырын жылып, таенем экөөбүздүн жаныбыздагы булакты көздөй сүйрөлүп келатты. Табияттын мындай сулуу көрүнүшү мага аябай жакчу. Чуркасаң эле жетип барчудай болуп аппак булут бизге өтө жакын келди. Читать далее Ак булутту атпагыла
Куу түлкү жойлоп жүрүп, акыры бир айылдын четиндеги дөбөгө туш келет. Ал дөбөнүн күн батыш тарабында момолой чычкандардын бир нече ийини бар экен, аны көрүп түлкү кубанычка батып, ылайыктуу жер таап ошого жашынып жатат.
Бир маалда күнгө кактанганы чыккан чычкандар бири бирине кабар бергенсип чыйылдашып жатып сыртка чыгышат. Ушуну эле күтүп турган куу түлкү бир-эки секирүү менен эки чычканды кармап жеп курсагын кампайтып эми өзү күнгө кактанып жатканда аркы дөңгө чыга келген бүркүтчү дароо түлкүнү көрүп, колундагы бүркүтүн коё берет. Читать далее Алданган бүркүт
Илгерки заманда Багдад шаарында багар-көрөрү жок, бир тоголок жетим жашаган экен. Ал эл кыдырып тилемчилик жасап, өлбөстүн суусун ичип, өчпөстүн отун жагып, эптеп күн өткөрчү экен. Күндөрдүн биринде жетим бала адатынча эл кыдырып жүрсө, бир адам жолугуп: “Балам, кайдан жүрөсүң, атың ким?” дейт. Анда бала: “Атым – Айлакер, кайдан келгенимди, эли-журтумду билбеймин, ата-энем үч жашымда көз жумган дешет” дейт.
– Ээ, балам, эмне айла-амалың бар? Атыңды Айлакер деп ким койгон? Читать далее Айлакер бала
Илгерки заманда Каракан деген кан болуптур. Бир күнү Каракан өзүнүн кол астындагы элдерди чакырып алып:
– Менин сурай турган үч суроом бар. Ошол суроого жооп берген адамга ат башындай алтын беремин,- деп өзүнүн карамагындагы элдерге кабар кылат. Кандын мамлекетиндеги эл чогулгандан кийин:
– Биринчи, дүнүйөдө эмне таттуу? Экинчи, дүнүйөдө эмне катуу? Үчүнчү, дүнүйөдө эмне оор?- деп элге суроо берет.
Ошондо бир балыкчы чал:
– Мен табамын сурооңузду. Убадаңызды бузбасаңыз менин бир Карачач деген кызым бар, мен үчүн ошол айтып берсе болобу?- дейт.
Андан Каракан:
– Сиз үчүн кызыңыз айтып берсе болот,- дегенден кийин, экинчи күнү балыкчы чал кызын ээрчитип келет.
Кыз:
– Таксыр каным, “кандын суроосуна жооп бер”,- деп атам ээрчитип келди, сурооңузду айтыңыз, жооп берейин,- дейт. Кан баягы cуроолорду берет. Карачач ойлоно калып чечмелеп кирет.
– Балдан ширин – жигиттин алган жары, таштан катуу – жокчулук, жокчулуктун зары. Чын убададан – оорду көрө албадым! Мен деңиздин жээгиндеги балыкчы чалдын кызымын. Картаң ата- энемдин менден башка баласы жок. Атамдын балыктан башка күндөлүк тапкан табышы жок. Мен атама жардам берип, деңиздин жээгинде атам менен жүрөмүн. Атам чал, энем кемпир, экеө мени “кызым, сенден башка көрөр күнүбүз, жыттар жытыбыз жок”, деп дайыма мага жалынып, экөө ортосуна алып жатышат. Атам менен энеме менден жакыны жана аларга менден ысык нерсе жок экен го деп ойлочу элем. Эртең менен ойгонгондо карасам, мен четте жатып каламын, ошону көрүп бала канча жакшы, абдан ысык болсо дагы, эри менен аялдан жакын” боло албайт экен го деп ойлоймун.
Экинчи жокчулук таштан катуу экен деп айтканым, кайсы бир убактыңарда атам балыктын чабагын да ала албай, үйгө сабыры суз кайтат. Ошол убактыларда, үйгө атамдын курбу курдаштары келип калганда, тамак бере албай, “айжокчулук” деп, капаланып олтурган күндөрү болучу. Ошондуктан, жокчулук таштан катуу экен го деп ойлоймун.
Үчүнчү, убада оор дегеним, ушуну менин айткан сөзүмө сиз убада кылып, убаданы буза албай мага ат башындай алтынды бергени турасыз. Ошондуктан, барыдан убада оор экен деп ойлоймун.
Ошондо кан: “Суроомө туура жооп берди”, деп убадасы боюнча кызга ат башындай алтынды берген экен. Андан кийин кан кызга:
– Үч күндөн калтырбай атаңды мага жибергин. Сен убаданын жайын билет экенсиң, менин сөзүмдү орундатпай койбогун,- дейт.
Карачач кыз болсо кандан алган ат башындай алтынды үйүнө алып барып, атасы менен энесин кубандырды.
Үч күндөн кийин канга берген убадасы боюнча кыз канга атасын жиберет да:
– Кан оңой суроо берсе жооп бериңиз, эгер кыйын суроо бере турган болсо, “үч күнгө чейин уруксат бер” деп кайта үйгө келерсиз,- дейт.
Баягы чал канга баргандан кийин кан аны ордосуна чакырып алып:
– Ээ чал, кечээ кызыңа ат башындай алтын бердим, өзүңө дагы көп дүнүйө беремин. Жокчулук менен өмүр өткөргөн адам экенсиз, сени өмүрүнчө байлыкка тундурам. Менин мурун тогуз аялым бар эле, бир да балалуу болгон жокмун. Эми айтарым Карачач кызыңды мага бергин, мен эрке токол кылып алайын,- дейт.
Анда чал:
– Сизге кызымды токолдукка сатып, көп мал алганымдан көрө өзүмдүн күндөлүк эмгек кылып, кармаган балыгым артык эмеспи,- дейт.
Бул сөзгө кандын ачуусу келип:
– Чалды дарга тарткыла,- деп желдеттерине буйрук берет. Ошондо чал абдан коркуп, кандан үч күнгө уруксат алып, үйүнө кайтмак болот. Кетээрде чалга кан:
– Үч күнгө чейин сөзүмдү орундатпасаң, баары бир курулгандар ушул калыбында турат. Тирүү кутуламын деп ойлобогун. Мен айткан сөздү аткарып, кызынды бересиң,- дейт. Чал корккон бойдон сандалып баса албай үйүнө келет да тескери карап жаткан жеринде кыңылдап ыйлай берет.
Кыз атасына:
– Ээ ата, ыйлабаңыз, “миң күнкү өлүктөн, бир күнкү тирик артык” деген бар. Ата, кайта канга барып, сөзүнө макул дей бериңиз. Көп берсе алтын албаңыз. Кан кызыңды бергин деп, сизге айткан чыгар. Анда сиз төмөнкүдөй малды берсеңиз, мен кызымды беремин деп гана жооп берип кайтыңыз. Ал калың: биринчи, кийиктин он улагын, жыйырма түлкү, отуз карышкыр, кырк арстан, элүү ат, алтымыш чидер, жетимиш аркан, сексен каны жок кургаган жүрөк берсин деңиз. Ушуну берсеңиз, мен кызымды беремин! “Эң алды менен муңу жок, картаң молдого кызым экөөңөр никеңерди кыйдыргыла де”,- деп айтаар сөзүн үйрөтүп, атасын жөнөтөт. Кызынын бул сөзүнө чал аң- таң калып, канга барганда коркуп жатып араң айтат. Чалдын сөзүнө кан кубанып, сыйлыкка деп көп алтын берет. Калган малды дагы таап беремин деп, чалды үйүнө кайтарат. Кан өзүнө караштуу вазирлерин, карыяларын, билимдүү көсөмдөрүн жыйнап алып, алиги чалдын айткан сөздөрүн кандай кылабыз деп акылдашат. Отурган адамдардын ичинен бир чал туруп:
– Түлкү, карышкырды кармоо оңой, арстанды кармоо кыйын,- дейт. Андан кийин бир карыя тура калып:
– Муну айткан кыз Карачач арстанды кармоону дагы билет. Кызды алдырып сурайлы,- дейт. Кан макул болуп, Карачач кызга киши жиберип алдыртат. Карачач келгенден кийин, кан:
– Жырткыч айбандардын сага жана ата- энеңе эмне кереги бар? Андан көрө алтын алын, ата- энеңе берсең, жеп- ичип, жыргап жата бербейби,- дейт. Анда кыз Карачач унчукпай көпкө олтурду.
– Аталар, агалар, мен жырткыч айбандарды сураган эмес элем. Кан башыма боштондук берсе экен деп, боштондук сураган элем. Мен айткан калың мал эмес, силер өзүңөр ойлоп көрсөңүздөр, кан экөөбүздүн башыбызга келе турган табышмак. Калың малга он улак берсин дегеним, менин жашым ондо, улактай ойногон кыз кезим, жыйырма түлкү берсин дегеним, киши жыйырмага чыкканда түлкүдөй булактабайбы, отуз карышкыр дегеним, адам отузга чыкканда карышкырдай жүткүнбөйбү. Кырк арстан дегеним, кыркка чыккан адам арстандай күчүнө келбейби, элүү ат берсин дегеним, элүүдө адам ат болбойбу. Алтымыш чидер дегеним, алтымыштагы адамдын бутуна чидер түшүп, өзүнчө басып кете албайт дегеним. Жетимиш аркан берсин дегеним адам жетимишке чыкканда аркандалбайбы. Сексен каны жок жүрөк берсин дегеним, сексенге чыккан адам каны жок жүрөктөй кургабайбы. Муңу жок картаң молдого никемди кыйдырсын дегеним, картаң адамдын ичинен капа- кайгысы жок, бир да адам болбойт. Ошондуктан, менин никемди кыйдыра албай, мага уруксат бербейби,- деп менин канга карата айткан табышмактуу суроом болучу. Ушул олтурган аксакалдар, кан баш болуп, менин суроомду текшерип көргүлөчү, айткан сөзүмдүн катасы болсо кайта алайын. Болбосо, канга тийбеймин! Кан мени албайт деген сөзүм эмеспи. Бул сөзүмдү ойлоп чечип, мени кыйноодон бошотуп, уруксат берүүңүздөрдү сураймын,- деп кыз айткан экен.
Ошондо олтурган элдердин ичинен бир аксакал адам:
– Балам, кыз Карачач, бактың ачылсын, жолуң болсун,- деп кандан уруксатсыз эле, кызга бата бере кетет.
Кан аксакалдын сөзүн кубаттап, отурган бардык эддер чурулдап кошо бата кылат. Кан көпчүлүк элден чыга албай кызга уруксат берүүгө амалсыздан макул болот. Ошол кыз Акыл Карачач деп акылдуулугунан айтылып, эл оозунда сөз болуп калган дейт.
Калың токойдун четиндеги карагандуу жерде бир коен жашап, коркоктугунан казып алган ийнинен алыс чыкчу эмес. Бир күнү: “Коркуп ийинде жата берип, кантип күн көрөм?.. Атасынын көрү, баатыр болоюн”,- деп ойлоду да, ошол замат ийинден чыкты. Эки жагын каранып тиштерин арсайтып, жүндөрүн үрпөйтүп, так алдында турган арстанды көрө койду да жыгачтай катып калды. Арстан коендун жанына келип:
Бир хан эсирип отуруп, өзүнүн жигиттерине:
Мага акмак киши таап бергиле! деп буйрук кылды.
Эки жигит жолго чыгып, акмакты издеп кетишти.
Эми кимди алып барабыз? Жөн эле кишини кармап барсак, хан бизди жазага тартат, деди биринчиси.
Экинчиси айтты: Сен кандай макоосуң? Кимди деген да сөз болобу?.. Жолуккан эле кишинин эркине койбой жетелеп барабыз. Хан чакырып жатат десек, барбаска айласы канча!
Экөө ушинтип келе жатып, карагай сүйрөткөн бир кишиге жолукту.
Карагайыңды таштагын, азыр ханга жүргүн, сени чакырып жатат, дешти жигиттер.
Токтогула, карагайды үйгө жеткирип коёюн да, анан барайын. Эмне үчүн чакырды?
Жигиттердин бири:
«Эмне үчүн чакырды» дейт тура. Аны эмне кыласың? Жүр дегенде жүрбөйсүңбү! Хан акмакты таап кел деген, жүргүн! деп шаштырды.
Жок, жигиттер, карагайды атайы тоодон мээнет менен алып келе жатьш, орто жолго таштай албайм, деп бастырып кетип калды ал.
Эки жигит жүрүп отуруп, өрмөк соккон катынга жолугушту.
Жеңе, сени хан чакырып жатат, тезинен жүргүн, дешти.
Ботом, катынды хан эмне үчүн чакырат? деди аял.
Катынды кепкесезгө чакырмак беле, акмак адамды таап кел деген. Эркектер менен айтышпай, жүр тезирээк.
О, кокуй күн, ушул ала жазда бекер жүргөн кишиден бөлөк акмак табылбас…
Өз оокатым үчүн керек ишими бүтүрүп алайын деп, мен мында жанталашып жатам. Акмакты тапчу жериңерден издегиле! Мен барбайм! деп катын катуу айтты.
Эки жигит дагы жөнөп:
«Эгер сырыбызды ачык айтсак болбойт экен. Андан көрө кезиккен эле кишини зордоп алып кетели» деген акылга келишти.
Алар жер айдап жаткан бир дыйканга жолугуп:
Ой, дыйкан, жүргүн ханга! дешти.
Эмгек кайнап турган убакта, эмне үчүн барам? деди дыйкан.
Көп сүйлөбөй, жүргүн дегенде жүргүн! Хан акмакты таап кел деп айткан, сен акмак экенсиң!..
Жигиттерге дыйкандын абдан ачуусу келди:
Силер үчүн акмакты даярдаган киши жок. Көзүмө көрүнбөй жоголгула!
Эмесе акмакты таап бер, деп эки жигит дыйканды бекем кармап туруп алышты.
Мени коё бергиле күн ысып баратат, жер кургай электе айдоомду бүтүрүп алайын, деди дыйкан.
Жок, же өзүң ханга жүргүн, же бизге акмак ким экенин айтьщ бергин. Баарыңар эле акмак эмеспиздейсиңер, кимиңер акмак экениңерди таптакыр билбей койдук.
Макул эмесе, акмакты айтып берейин, бирок мени коё бергиле, деп дыйкан айтканда, жигиттер аны шаштырып турушту.
Дыйкан ойлоно калып
«Акмакты таап кел» деген хандын өзү акмак, же акмакты издеп жүргөн экөөң акмак. Мындаң артык акмакты дүйнө жүзүн кыдырып жүрүп таппайсыңар, деди.
Жигиттер ачууланып:
Сен ханга тил тийгиздиң, барып айтабыз! дешти.
Бир айтмактан миң айткын, деги ушуну хандын кулагына куюп айтсаңар экен! деди дыйкан.
Эки жигит ханга келип айтышты.
Ошол дыйкандын колубутун байлап алып келгиле! деп хан буйрук кылды.
Дыйкан хандын астына келип олтурду. Хан дыйканды кекетип:
Сен мени акмак депсиң, эгер акылдын баары сенде болсо, менин мына бул тулпарымды колуңа алгын. Үч күндүн ичинде муну жакшылап таптагын. Таптай албасаң башынды кесем! деди.
Дыйкан тулпарды колуна алып, ага жемчөптү маалы менен берип, суутуп, сууну да убагы менен ичирип, төртүнчү күнү хандын алдына келип минтип айтты:
Таксыр ханым, сенин тулпарың анык күлүк экени чын экен, бирок мунун канында уй менен эшектин жалгашкан жери бар экен.
Муну укканда хандын ачуусу келип, дыйканды дарга астырмак болду. Ошондо ортого хандын картаң энеси түшө калып, минтип айтты:
Балам, сен жөнү жок жерден ачуулана бербе. Биздин жылкы жайлоону карай кетип баратканда, бир эшек жылкыны аралап кирип кетип, дал ушул сенин тулпарыңдын энесин карап коюптур. Кулунду туугандан кийин, ал бээ өлүп калды. Анан мен бул кулунду саан уйдун эмчегин эмизип бактырдым.
Мунун ушул эшек менен уйдан жалгашкан жери бар экенин сен кантип билдиң? деп сурады хан дыйканга карап.
Үч күн бою мен бул тулпардын жанынан карыш жылган жокмун, деди дыйкан. Сууну кечип чыкканда, арткы бутун силкип-силкип алат, бул уйдун кылыгы. Түн ичинде мен буга чөп салсам, эшекче бакырат. Мына ошондуктан сенин тулпарыңда кандайдыр эшек менен уйдан жалгашкан жери бар экен деп ойлодум.
Дыйкандын бул сөзү ханга аябай жагып, аны жакшылап конок кылып, хандын зайыбы дыйканга бир алтын акча берди.
Арадан бир топ күн өткөндөн кийин, хан баягы дыйканды өз алдына чакырды.
Эгер сен чындап эле билгич болсоң, муну тапчы, экөөбүздүн кимибиз анык хандын тукумубуз менби же менин зайыбымбы? деп сурады хан.
Сенин зайыбың нагыз хандын тукуму, ал эми өзүң болсо наабайчынын баласысың, деп дыйкан жооп кайтарды.
Хандын каары чындап козголуп, дыйканды ошол замат даргага астырып жибермек болду. Бирок мунун алдында өзүнүн картаң энесин чакыртып алып:
Апаке, сен чыныңды айт, мен кимдин баласымын? деп сурады.
Апасы минтип айтты:
Уулум, мен жаш кезегимде улам эле кыз төрөй бердим, атан, буга ар дайым нааразы болуп жүрдү. Бизде нан бышыра турган наабайчы бар болчу. Ал экөөбүздүн боюбузга бир маалда бүттү, экөөбүз бир күндө төрөй турган болдук. Эгер сен эркек бала төрөсөң аныңды мага бер, мен дагы эле мурдагыдай кыз төрөсөм, кызымды сага берейин деп наабайчынын зайыбы менен убада кылдым. Ырас эле наабайчынын аялы эркек бала төрөдү, мен кыз төрөдүм, экөөбүз жаңы төрөлгөн балдарды эч кимге билдирбестен алмаштыра салдык. Мен эркек төрөдүм деп, хандан сүйүнчү сураттым, мына ошентип, сен хандын уулу болуп калдың. Кызымдан ажырабас үчүн, мен аны сага колукту кылып алып бердим. Ошол себептүү, балам, мына бул зайыбың менден төрөлгөн кыз.
Муну укканда хан ого бетер аңтаң болуп:
Ушуну сен кантип билдиң? деп сурады.
Опоңой эле билдим. Сен мени конок кылганда, алдыма токочту үйө бердиң, ал эми аялың болсо, менин астыма алтын акчаны койду.
Ошондуктан мен сени наабайчынын баласы экен, зайыбың нагыз хандын тукуму экен деп ойлодум, деди дыйкан.
Муну укканда хан дыйкандын акылы ырас эле чоң экенине көзү жетип, мына эми эң акыркы жолу сынамакчы болуп:
Эгер сен өтө эле билгич болсоң, кудай кайда? деп сурады.
Ханым, ушу кебетем менен кудайдын кайсы жерде турганын айтсам мени кусур урбайбы. Ошондуктан, сен менин киймимди кийин, менден кечирим сурагандай болуп, алдымда баш ийип тургун. Мен сенин кийиминди кийип, алтын тагыңа олтурайын. Анан мен кудайдын кай жерде экенин айтып берем, антпесем, бул кейпим менен кудай жөнүндө сөз кылышым ылайык болбойт, деди дыйкан.
Хан макул болуп, үстүндөгү кийимин бүт чечип берип, дыйканды алтын тагына олтургузду; өзү дыйкандын кийимин кийип, анын алдында баш ийип турду.
Хан боло калган дыйкан жигиттерин чакыртып алып:
Ушул убакка чейин акмакты бекер таппай жүрүпсүңөр. Мындан артык акмак барбы?.. Сыртка сүйрөп чыгып, дал ушул акмактын башын кескиле! деди.
Көпкөн жигиттер бөлөк сөздү уксунбу: ханды желкелеп барып, башын кесип, денесин тарткылап, кумардан чыгышты.
Дыйкан такка отуруп, элге кайрымдуу жана адилет хан болуп калган экен.
Илгери бир атагы чыккан ууру болуптур. Анын жалгыз баласы бар экен. Баласы чоңойгондо, атасы чакырып алып: Балам, мени сыйласаң ууру бол, мындан бөлөк жакшы кесип жок, деди. Баласы капаланып: Ата, эгер мени адам кылам десең уурулук кесипти үйрөтпө, андан көрө адал эмгек кылайын, деди.
Ууру аябай ачууланды:
Атанын жолун жолдобойт деген эмне?.. Атанын тилин албайт имиш!.. Менин сөзүм эки эмес, айтканымдан кайтпайм. Бүгүн түнү төмөнкү айылдагы Жоошбайдын кызыл өгүзүн уурдап кел. Уурдабасаң, көзүмө көрүнбөй, ошондон ары жогол!
Бала макул деп үйдөн чыкты да, Жоошбайдын кызыл өгүзүн күзгү эгинге сатып келди. Аны атасына айткан жок. «Балам өзүмдү тартып ууру болот экен» деп атасы чоң кубанды. Өгүздү союп алышты.
Ата, бул этти жегенден мурда экөөбүз таразага түшөлү, эт бүткөндө кимибиз канча семирет экенбиз, ошону билели, деди бала.
Атасы макул таап, экөө таразага түштү. Арадан бирэки жума өткөндөн кийин эт түгөндү. Экөө таразага дагы түштү; атасы мурункудан экиүч кадак арыктап калыптыр. Ал эми баласы болсо, бешалты кадак семирген экен. Бул ишке атасы аңтаң калып, баласынан жөн сурады.
Таң кала турган эч нерсе жок, деди баласы. Сиз эт жеп жатканда, уурулугум ачылып калбагай эле деп, коркуп жейсиз. А мен өгүздү сатып келгем, ошондуктан коркконум жок, жегеним аш болду. Ар ким өз эмгеги менен гана семире алат.
Ошондо атасы баласына:
Уурулук эң жаман иш турбайбы, сен бул бузук жолго түшпөй, түзүк жолго түшкөнүң жакшы болуптур, деди
Мурунку өткөн заманда малы көп, акылы аз бир хан жашады. Хан бир күнү ойлонуп отуруп, уулун чакырып: — Балам, палан жерде, бакыр деген элде акылман кемпир бар экен. Ошону эч кимге билдирбей ээрчитип кел, андан акыл сурайлы,— деди. Уулу макул болду да, атасынын сөзүн айтып, кемпирди чакырууга бөлөк бир жигитти жумшады.
Читать далее Акылсыз хан
Эзелки заманда, эртеги кабарда, Жаныбек деген хандын тушунда, жерге батпас, бекер жатпас бир бала чыкты. Баланын аты — Чагатай. Ал жаш кезинен эле шум бала болуп, сөзгө чебер, зөөкүрдүгү жок, колу кармоок, оозу шок өстү. Жүрүп кетсе, жел жетпеген күлүктүгү бар, айтыша келсе, сөзгө жеңдирбеген чечендиги бар, сыйкырчыдай алдаган шумдугу бар. Мүнөзү жумшак, бал тили жанды кубантып, сөзгө жубантып, айтып ынантып, амалын камдайт, алды артына түшүп ар кимди алдайт, алган буюмун өлсө да танбайт
Читать далее Алдаркөсөөнүн аңгемеси
Аксанатай менен Карасанатай жолдош болуп жолоочу жүрүштү. Көп күн өткөндөн кийин азыктары түгөнүп, курсагы ачты. Карасанатай Аксанатайга: — Азыгыбыз түгөндү. Ачка өлбөйлү. Сен атыңды сойгун, ал түгөнгөндө мен соём,— деди. Аксанатай макул болуп, атын сойду. Арадан бир топ күн өтүп, оокаттары дагы түгөндү
Читать далее Аксанатай менен карасанатай
Качандыр мындан нечен кылым мурун кыргыздын улуу тоосунун эки капчыгайын бүт ээлеген эки бай болуптур. Ал эки бай жанаша жашап, ошол эки капчыгайга толгон малы бар экен. Байлар биринбири жакшы көргөн жок; ушунун малын мен ээлеп калсам деп, экөе тен өз ичинен ойлоп жүрдү.
Читать далее Асыл таш
Өткөн заманда, уккан уламышта, карылыгы жеткен кемпир-чал тердик бетиндей жерге таруу сээп, чоң суунун боюнда жашаган экен. Алардын Акжүрөк аттуу жалгыз баласы болуптур. Күндөр өтүп, жылдар жылып, Акжүрөктүн атасынын күнү бүтүп, суусу түгөнүп дүйнөдөн етөт. Атасы таруу сатып жыйнаган тогуз дилдеси бар экен. Күндөрдүн биринде энеси Акжүректү чакырып:
— Уулум, атаңдан тогуз дилде калган, ошонун үчөөнү алып базарга барып эгинтигин сатып кел,— деди. Акжүрөк үч дилдени белине түйдү да, жөнөп кетти.
Бир күнү хан кийикке чыкканда, Апендини кошо жолдош кылмак болуп:
— Оо, Апендим, бүгүн биз менен бирге кийикке жүр,— деди эле, Апенди илгирбей макул болду. Бирок аны эң эле кашаң жана арык атка мингизип коюшту. Узак убакка кийик уулап, кечке жуук үйдү карай кайткан кезде, жаан шатыратып төгүп жиберди. Беркилердин баарынын аты тың жана жакшы аттар болгондуктан, чапкан бойдон шаарга кирип кетишти. Апенди өз атын камчысы менен канчалык чаап, буту менен канчалык теминсе да, эшейип баспай койду.
Читать далее Апенди менен хан
Кайдадыр бир кедей абышка болуп, анын жалгыз уулу жана жалгыз түп алмасы бар экен.
Ал алманын эң, башына жалгыз кызыл алма мөмөлөп, ар жылы бышкан сайын абышка ошону жеп, жашарып турчу.
Кийин эрте күздө жакшы быша элек алмасын белгисиз бөлөк бир нерсе жеп кетет.
Андан кийинки жылы чалдын өзү кайтарып жүрүп, бир күнү уктап калып, дагы жедирип жиберет: үчүнчү жылы кемпирине кайтартат.
Кемпири түн ортосуна чейин карап жатып, таңга маал уктап калып, алманы дагы жедирди.
Төртүнчү жылы баласына кайтартты. Баласы уктабай карап жатса, кандайдыр алтын куш учуп келип, алмага конуп жей баштады. Бала жаа менен атып, бир тал канатын түшүрүп калды.
Эртеси атасына көрсөттү да: «Мен бул алтын кушту табам»— деп ат токунуп издеп кетти.
Жүрүп отуруп жолдун эки айрылышына келди. Жол ортосундагы ташта: «Сол жакка баргандын өзү елөт, он, жакка баргандын аты өлөт»— деген жазууну окуп, он, жакты карай жөнөдү. «Өзүм өлгүчө, атым өлсүн»— деп ойлоду.
Бир канча күнү жол жүрүп курсагы ачып, аты арыктаган кезде, чоң карышкыр астынан каршы чыгып качырды. Бала жерге түшө калып, атын мууздап, карышкырга берди.
Карышкыр балага ыраазы болуп: «Атыңдын тең этин өзүң бышырып алып, менин үстүмө мингин. Барар жериңди айткын, мен алып барайын. Жаш бала экенсиң, атыңды өзүң мууздап бергениңе аябай ыраазы болдум»— деди.
— Издегеним алтын куш,— деди бала.
— Эмесе мага минип, көзүңдү чылк жум,— деп бөрү айтты.
Бала көзүн жумуп, үстүне минди. Бөрү нечен тоолорду ашып, нечен жолдорду баскандан кийин: «Көзүңдү ач»—дегенде, көзүн ачса, чон, шаардын ичине кирип барыптыр. Бөрү баланы үстүнөн түшүрүп:
— Куш ушул үйдө, акырын бар да, бутунан кармабай, канатынан кармап чык, — деди.
Бала үйгө кирип, бирок карышкырдын сөзүн унутуп коюп, куштун канаты эмес, бутунан кармады. Анын бутундагы жылаажыны шыңгыр этип, кароолчу сезип, баланы кармап алды.
Эртеси хан суракка алды.
Бала минтип сүйлөдү: — Менин атамдын бир түп алмасынын эң учуна мөмөлөгөн жалгыз алмасы бар эле, ошону атам жеген сайын жашарып турчу. Алтьш куш төрт жылдан бери жеп кетип, ошондон бери атам карып калды.
— Сен атаңдын иши үчүн жүргөн бала экенсиң, алтын кушту берейин, бирок мындан аркы жактагы хандын алтын жалдуу, алтын куйруктуу аты бар, ошону алып келип, менин колума еткөрсөң гана берем — деди хан.
Бала ыйлап келип, хандын сөзүн карышкырга айтты. Карышкыр баланы үстүне мингизип, дагы бир жерге келгенде: «Көзүңдү ач» — деди. Бала көзүн ачты.
— Кырк cарайдан ары өзүнчө бөлөк бир сарай бар, ошол сарайдын ичинде алтын жалдуу ат байланып турат. Анын чылбырынан кармабай, жалынынан кармап жетелеп чык,— деди карышкыр баланы дагы жөнөттү.
Бала кирип барып, бирок мурдатан үйрөнгөн адаты боюнча, атты чылбырынан кармап, ошондо кандайдыр коңгуроо кагылып баланы кармап, каролочулар ханга алып барышты. Бала эмне үчүн келгенин айты. Хан угуп туруп:
— Эмесе ушундан аркы хандын эн, сулуу кызы бар, ошону алып келсең атымды берейин,— деди.
Бала кайгырып чыгып, карышкырга айтты. Карышкыр дагы үстүнө мингизип, бир жерде көзүн ачтырса, таң сүрүлүп калыптыр. «Эми мен барайын» деп карышкыр кетти. Хандын кызы эртең менен кырк кызды артына, кырк кызды алдына салып, сейилдеп чыккан экен.
Карышкыр жыгачтын түбүнө жашынып туруп, кызды илип алып, ызгыган бойдон жөнөдү. Карышкырдын үстүнө учкашып баратып, кыз менен бала биринбири сүйүп калышты.
— Эми экөөбүз эч качан айрылбас болдук. Эптеп ушунун айласын таба көр!—деп бала менен кыз карышкырга жалына баштады.
Шаарга келгенде, карышкыр бул экөенү үстүнен түшүрүп, өзү ошол замат кубулуп эч бир теңдеши жок сулуу кыз болду. Бала аны «өзүң самаган сулуу кыз ушул» деп алып барып берди.
Хан чоң ыракмат айтып, баланын сураган атын берди. Кыз менен бала ошол атка минип жөнөп кетишти.
Хан кыздын жанына отурайын деп барса, ал кыз эмес эле, карышкыр боло калып, хандын башын жара чайнап салды. Анан желип отуруп кыз менен жигиттин артынан кууп жетти.
— Мына бул аттан да айрылгым келбейт, ушунун айласын кошо таап,— деп бала карышкырды дагы кыйнады.
Карышкыр баланын көңүлүн кыйбай, буга да көнүп, шаардын четинде ат болуп кубулду. Бала атты жетелеп барып ханга берди. Хан ырахмат айтып, алтын кушту берди. Бала кушту алып, кызы менен кетти. Хан ошол күнү жаңы атты минип, тоого аңга чыкты.
Аттарын тушап коюп, өздөрү эс алып, көптөн кийин келишсе, аттардын сөөктөрү гана калыптыр. Тушап койгон аттарды кубулган карышкыр жеп кетиптир. Хан жолдоштору менен жөө кайтты.
Колуктусу, кушу, аты менен бараткан балага карышкыр жете келип, биротоло кош айтышты. Колуктусу менен кушу менен уулу атасына барды. Ошондон тартып атасы алманы дайым өзү жеп, тукуму өсүп, жыргапкуунап күнүн көргөн экен.
Илгери кедей абышка ар кимдин ишин иштеп, эптеп оокат өткөрчү экен. Бир күнү жолдон жумуртка таап алды. Андан ары барса дөө жолукту. Абышка дөөдөн аябай коркуп, бирок ошол замат амал ойлоп:
— Эң сонун болду, сени таап кел деп, кудай мага тапшырды эле, издеп жүрүп чарчадым, — деди.
— Кудай мени эмне кылат экен, биле алдыңбы? — деп сурады дөө, шаштысы кетип.
Абышка дөөнүн коркконун сезип:
— Кудай өзүнө алтын сарай салдырат экен. Ошонун ылайыктуу устуну жок болуп жатат. Ага сен ылайыктуу экенсиң, ылдам жүр, кечигип калдык, — деди.
Читать далее Абышка менен дөө
Апенди көчөдө келатып, шаардын атактуу чоң байы үйүнүн терезесинен башын чыгарып, сырт жакты карап отурганын көрдү да, аны байкамаксан боло: Ак! Жүз дилде бер так. Бирди кем берсең — албайм!—деп өтүп кетти. Аздан кийин Апенди кайра кайтып, бай дагы эле баягы калыпта отурганын көрүп: Ак! Жүз дилде бер так. Бирди кем берсең.— албайм!— деп дагы өттү
Читать далее Апенди жана бай соодагер
Өткөн заманда Асан жана Үсөн деген эки баласы бар Сулуучач аттуу аял күйөөсү өлүп, жесир калды. Мунун өтө сулуулугуна кызыгып, эми хан алмак болду. Бирок Сулуучач тийбей койду. Хан каарданып, Сулуучачтын малмүлкүн, үйжайын бүт тартып алды. Жесир аял жана жетим балдар эч немеси жок, итке минип калышты. Сулуучач кепенин түбүндө балдары менен ыйлап отурса, кандайдыр бир чаар тоок чуркап келип, көп жумуртка тууп жиберди.
Чоң суунун боюн жеке ээлеп, ошол жерде оюна келгенин кылган, жолукканды тыткылап моокусу канган дебөт карышкыр болуптур. Ошол өзөндү ээлегенине элүү жыл болот. Бирок ошондо да тойбой, акыры ач карышкыр деген атка конуптур. Күндөрдүн биринде жортуп келатып, бул Карышкыр канаты сынган Карчыгага кезикти.
