ТАЛКАМЫШ

Бар экен, жок экен, ач экен, ток экен, бир кемпир чал жашаптыр. Алардын үч
кызы, бир уулу болуптур. Уулу эң улуусу, бирок үйлөнө элек кези экен. Баланынбир карындашы турмушка чыгып, эки карындашы али жаш. Ал күндөрдүн биринде колуна бир алма алып, «кимге тийсе ошону аламын» деп ант ичип, ыргытып жиберсе, алма барып өзүнүн ортончу (карындашына тиет. «Атаа, ушунча кыздын ичинен өз карындашыма тийгенин кара» деп, бала аябай кейийт. Бирок, ант ичип койгондон кийин айла жок, карындашын алмак болуп, ата-энесин айттырат.
Агасынын бул оюн карындашы билбейт, капарсыз ойноп жүрө берет. Бир күнү
кыз меке1 кайтарып отурса, бир карга учуп келип аны жей баштайт. Кыз мекени коруп, карганы кесек менен урду эле, карга:
— Ой келесоо кыз, сен жөнүндө эмне кеп болуп жатканын билбейсиңби? —
деди.
— Мен жөнүндө эмне кеп болмок эле, сөзгө алаксытып мекеден жеп алгың бар
ээ, жогол ары! — деп кубалай баштайт.
— Мен сен билбегенди билгизейин деп жатам, келесоо сени агаң алганы
жатат, — дейт.
Жогол, көзүмө көрүнбөй, карындашы агасына тийген каргаларда гана болот,
силерден бери өтпөсүн, бизге жетпесин.
— Агаңдын алма менен урганы эсиңдеби?
— Урса эмне болот экен?
— Анда сен билбесең, мен билем, акең алма кимге тийсе, ошону алам деп ант
ичип койгон, эми сени алат, — дейт да, учуп кетип калат.
Кыздын ачуусу келип, үйүнөн качып чыгат. Кете берет, кете берет. Акыры
чарчаганда бир таштын үстүнө чыгып отуруп алып аябай ыйлайт, асты1 акесине тийгиси жок, же өлгүсү жок. Ошентип, соолуган мекедей болуп отурса, кайдан-жайдан бир киши чыга калат. Кыз коркуп кетип: «Ачыл, ачыл Талкамыш, мен ичиңе кирейин» десе, таш ачылып кетет да, кыз ичине кирип, алиги кишиден жашынып калат. Кыздын ата-энеси аны издеп ойду да кыдырат, тоону да кыдырат, чөлдү да кыдырат, көлдү да карашат, такыр таба алышпайт.
Жолуккандын баарынан сурашат эч ким «көрдүм» дебейт. Издей беришип арып чарчашат. Эптеп кызын таап уулуна алып бермек болушат.
Анткени, айткан антын аткара албаса, баары бир уулу өлмөк, кызы жоголмок.
Ошондуктан «уулубуз өлбөсүн» кызыбыз жоголбосун, экөө биригип өмүр сүрсүн» деп байкуш ата-эне далбаса урушат. Ата-энеси издеп жүрүп бир кишиге жолугуп, андан кызды сурашат: «Орто бойлуу, терең ойлуу, кара каштуу, узун чачтуу, оозу оймоктой, бетинен каны тамган, эки көзү чырактай жанган кыз көрдүңбү,
жолоочум? » — Ооба, карыялар, айтпасам чындык уялар, айтсам көңүлүм кыярар, ал кыздын айласы Кызырдай эле бар, тетиги таштын үстүндө отуруптур, жакындасам көздөн кайым болду» дейт жолоочу.
Кемпир-чал таштын жанына барса, кызы көрүнбөйт. Ошондо чал мындай
дейт:
«Мен кызымды көрөйүн,
Ачыл, ачыл, Талкамыш,
Дидарыңа тоеюн?!»
Анда кыз унчугат:
«Кой, Талкамыш, ачылба,
Мен атамды көрбөймүн,
Дидарына тойбоймун,
Болду, кеткин, кайната!»
Талкамыш кыздын тилин алып ачылбайт, кемпир-чал ыйлап-ыйлап үйүнө
кайтышат, уулун аябай урушат. Кудайына даттап энеси кайрадан келет да:
«Айланайын Талкамыш,
Кылчы мага кол кабыш!
Мен кызымды көрөйүн,
Дидарына тоёюн.
Ачыла кой Талкамыш,
Коркот кызым жапжалгыз?!»
Кыз эми мурункудан да катуу кыйкырат:
«Менсиз такыр шашылба,
Кой, Талкамыш, ачылба!
Билем келди эмнеге,
Мен апамды көрбөймүн,
Дидарына тойбоймун,
Кете берсин, кайнене!»
Апасы көзүнүн жашын көл кылып, үйүнө барат, уулун өлгүчө урушуп, улуу
кызын жиберет. Эжеси келип:
«Айланайын, тартынба,
Эжең турат жаныңда
Ачыл, ачыл, Талкамыш
Ачылбасаң чоң намыс,
Мен сиңдимди көрөйүн,
Дидарына тоеюн.
Ачыла кой Талкамыш
Кел садага болоюн?!»
Кыз мурункудан да ачуулуу кыйкырат:
«Бежирейсиң сен неге,
Мен эжемди көрбөймүн,
Дидарына тойбоймун,
Кое тургун, шашылба,
Талкамыш, түк ачылба,
Кете берсин, кайынэже!»
Эжеси шолоктоп үйүнө барат, акесин аябай жемеге алат. Ошентип, үй-бүлөнүн
башына катуу кайгы түшөт, күндүз-түнгө, түн түнөрүңгө айлангандай болот.
Ошондо кайраттанып өзү жаш секелек, өрүмгө чачы жете элек сиңдиси келет да:
«Ачыл, ачыл, Талкамыш,
Айланайын балкамыш
Мен эжемди көрөйүн,
Дидарына тоеюн!» дейт.
Анын үнүн угуп, эжеси да сүйүнүп кетет да:
«Мейлиң ачыл, Талкамыш,
Мен сиңдимди көрөйүн,
Дидарына тоеюн.
Макул болсо ширин тил,
Көтөрүп алып жөнөйүн!» дейт.
Талкамыш ачылат, кыз сиңдисин кучактап алып ыйлап: «Эми сен үйгө бара
бер, мен адамдын кулагы угуп, буту жеткис алыска кетем» дейт. Сиңдиси: «Мен артыңыздан калбайм» деп болбой койгондо көтөрүп алып андан ары жөнөйт.
Кете беришет, кете беришет. Арып ачып, аябай суусашат. Бирок, такыр эле суу
жолукпайт. Бир жерге барышса, эчкинин мүйүзү сыяктанган суу агып жатат.
Сиңдиси «ушу суудан ичем» дейт. Эжеси болбойт, сиңдиси ыйлап баспай
койгондо айласы кетип, «мейлиңчи» деп тим коет. Жата калып эчки мүйүз суудан шимирет да, ошол замат кийиктин улагына айланып, таптак секирип маарап тура калат. Эжеси ага аябай өкүнөт, өкүнгөндө айласы канча? Сиңдиси кийиктин улагы болуп аркасынан ээрчийт, кете беришет. Күндүзү жүрүп, түнүндө укташат.
Капталы каркайган тоолордон азуусу аркайган аскалардан өтүшөт.
Бир кезде алдыга көз таштаса, ааламда жок ак сарай турат. Кыз улагын
мааратып, сүйүнгөн бойдон кирип барат. Ак сарайда бир бай жигит жашап турат экен. Аялы аябаган тажаал, адамга ырайымы жок таштан катуу адам экен. Кыз улагы менен анда жашап калат. Байдын оту менен кирип, күлү менен чыгып, ага жагат. Бай кыз үйгө кирсе үйгө кирип, сыртка чыкса сыртка чыгып аябай кызга кусадар болуп калат. Күндөрдүн биринде жигит кызды алмак болуп, той түшүрмөккө макулдашып, ууга чыгып кетет. Ал ууга кеткенде аялы алдап ээрчитип барып кызды сууга түртүп жиберет да, кечинде күйөөсү уудан кайтканда: «Кыздын сенде көңүлү жок, той түшүрөм дегенди угуп, эртең менен эле, кетип калган» деп коет. Жигит аябай капа болот. Аялы аяк-быягына чыгып, «улактын эти таттуу деп угам, улакты союп жаш сорпо ичпейлиби» дейт. «Соебуз» дегенди угуп, улак жүгүрүп сууга барат да: «Эжеке мени сойгону жатышат» деп үн салып ыйлап жиберет. Анда кыз: «Кагылайын чунагым, кандай күнгө туш болдуң, эми айлаңды кантем, белимден кумга басылып, чыга албай жатпаймынбы» деп кыйкырат. Бай улак менен кыздын сөзүн угуп, иштин жайын түшүнөт да, жети күн бою өзүнүн сандаган төөлөрүнө, эчкилерине, койлоруна, уйларына,
жылкыларына — төрт түлүк малына суу ичирбей туруп, сегизинчи күнү баарын айдап чыгарды эле, сай кагырап кургап калды. Ошентип, кызды суудан чыгарып алды. Көрсө баягы кыз жашынган таш кубулуп жүргөн байдын өзү экен, аты Талкамыш экен. Ошондо эле кыздын дидарын көрүп ашык болуп калыптыр. Улак сүйүнгөнүнө чыдабай ары-бери жүгүрүп, оюн салды эле, мурунку калыбына келе калды. Талкамыш кырк күнү тоюн, отуз күнү оюн кылып кызды аялдыкка алды.
Алар азыркыга чейин бактылуу жашашат экен.