КАН МЕНЕН ВАЗИР (2-вариант)

Илгери бир кан болуптур. Ал вазири экөө дос экен. Экөөнүн тең 40 жашка
чыкканча баласы жок, аялдары төрөбөй нечен аял алып, алар да төрөбөй жүрөт.
Ал экөө ар дайым тоого барып мергенчилик кылуучу экен. Бир күнү экөө «кайра ушул жолдон жолугушалы» деп экөө эки жол менен кетип калат.
Кан барган жер токойлуу, шаркырап аккан суусу бар, адырлуу аскалуу тоонун
этеги экен. Кан минип барган атына чидер салып коюп, аскалардан кийик караса эч нерсе көрүнбөйт. Күн кеч кирет. «Бүгүн эч жолум болгон жок» деп, үйүн көздөй кайтайын деп келе жатса, чоң асканын түбүндө бир эчки турат. Атайын деп мылтыгын таптаса, жанында жаш улагы бар экен. Анда кан: «Кой, мен балага жетпей жүрсөм, мунун баласын жетим таштап атканым болбойт» деп атпай атына келип минип эки жолдун айрылышына келсе, жолдошу жок. Буга эмне болду деп күтүп турса, бир топтон кийин ал да куру келет. Кан жолдошунан «жол кандай?» деп сураса, ал дагы баягы кандын айтканын айтат. Анда кан:
«Экөөбүздүн тең оюбуз, тилегибиз бир экен, мага да ошондой улактуу эчки
жолукту, жүрү эми кетели», үйлөрүн’ көздөй кайтып келе жатса, ыраактан көп
караан көрүнөт. «Бул эмне караан, эмне шаарга жоо тийгенби?» деп чочуп, экөө ылдамдап бастырышат. Жакындап калган кезде аларга кыйкырып, сүйүнчү дешип чабышат.
Кан менен вазир эмнеге «Сүйүнчү!» деп жатканын түшүнүшпөйт. Кан бир
убакта: «Болсун, айткылачы» дейт. Сүйүнчүлөгөн адамдар: «Экөөңөрдүн тең
аялыңардын үч айлык боюнда бар экен. Бир олуя кемпир көрүп айтты» дешет.
Анда: «Андай болсо сүйүнчүңөргө ар бириң бирден ат, бирден чапан алгыла» деп кетирет.
Кан менен вазир жолдо келе жатып: «Эгер экөөбүздүн аялыбыз тең эркек
төрөсө, дос болсун, кыз болсо да дос болсун, бири эркек, бири кыз болсо, куда
бололу» деп катуу убада кылышат.
Айдан ай өтүп, тогуз ай, тогуз күндө экөөнүн тең аялы эркек төрөп чоң той
берип, экөөнү дос кылып, бирдей кийим кийгизип багып жүрүшөт. Балдар сегиз жашка чыккандан кийин ар бирине кырк жигит берип ойнотуп, экөө тең ит агытып, куш салып жүрөт. Ошол учурда кандын вазири өлөт.
Вазирдин баласынын аты — Саагат, кандын баласынын аты — Самат. Бир
мезгилдерде обозгердин кырк жигити ойлойт: «Эмне үчүн биздей эле обозгердин баласына жигит болгудай кандай жөнүбүз бар, муну өлтүрүш керек». Бирок, аны кан билип калып, кырк жигитти таратып жиберет. Саагатты музоо кайтартып коёт. Самат болсо ит агытып, куш салып ойноп жүрө берет.
Бир күнү көлдүн жээгине сейилдикке барып, кандын баласы кырк жигити
менен ойноп отурса, көлдүн аягына кайык менен бир келин келип, колун жогору көтөрүп, кайра ылдый түшүрүп, чачын алдына салып, колун ылдый шилтеп, кайра кайык менен кетип калат. Кандын баласы баягы келиндин сулуулугунан эси ооп жатып калат. Эмне деп жандаганын эч ким түшүнбөйт.
Ошол жерден Самат өкүргөн бойдон үйүнө келет. «Сага эмне болду?» деп,
атасы сураса, «бир келинге ашык болдум» дейт. «Кайдагы келин экен?» деп
сураса, «көлдүн аягынан келип, кайра кетти» дейт. Келиндин көрсөткөн
белгилерин айтат. Кан эртеси элди бүтүн чакыртып алып: «Көлдүн аягынан бир келин келип ушундай дептир. Ошол келинди ким билет?» деп жар салат. Бирок, эч ким билбейт. Кандын баласы болсо «мага ошо келинди алып бербесеңер болбойт» деп өксөп ыйлап жата берип өңүнөн азат. Мына ошол кездерде бир күнү кечинде кан дөбөдө отурса, Саагат музоо айдап келе жатат.
Анда кан ичинен: «Атаа, бекер кылган окшойм, бул бала канча кылса да бала
экен. Кырк жигиттен ажырап музоо кайтарып калдым деп капарына албайт»
деген ойго келет да, Саагатты чакырып «Эмне кылып жүрөсүң?» деп сурайт.
Саагат күлүп: «Музоо кайтарып жүрөм» дейт.
Анда кан: «Досуң беш-алты күндөн бери капа болуп ыйлап жатат. Бир келин
табышмак айтыптыр, табалбай жатат. Досуңдун капасын ачпайсыңбы?» дейт.
Анда Саагат: «Курусун, анын капасын мен табам» дейт. Кан сүйүнүп: «Каалаган дүнүйөңдү берем» дейт. Саагат: «Дүнүйөнүн кереги жок. Бизге эки жакшы ат, жүз дилде болсо болду» дейт. Кан Саагаттын баркын көтөрүү үчүн: «Келиндин табышмагынын жандырмагын Саагат тапты» деп, элин бүтүн чогултуп алып, «бу баланын сөзүн угуп тургула» деп жар салат. Ошондо Саагат жандырмагын айта баштайт. «Келиндин колду жогору көтөргөнү — ал бир кандын келини экен, кандын ордосунун жанында узун терек бар экен, колун ылдый түшүргөнү — күйөөсү жаман неме экен, колун булгаганы — ары чети беш күн, бери чети төрт күндө жетсең алдың, жетпесең калдың дегени. Колун ылдый шилтегени — үйүбүз көлдүн аягында дегени» деп, Саагат айтып, бүтөт. Элдин баары таң калып:
«Өзү жаш болсо, муну кантип билди? деп калышат. Саагат менен Самат экөө эки жакшы ат минип алып, күн-түн дебей жол жүрүп отуруп, аты ыргайдай, өздөрү торгойдой болуп, баягы келиндин бакчасынын жанындагы бир дубалга атын байлап коюп, бакчага кирип жатышат. Бир убакта бир кемпир келип: «Силер ким? Кеткиле!» деп кыйкыра баштаганда, Саагат апа «андай-мындай» деп он дилде берип, баягынын кыйкырганын басат. Сураса алиги кемпир кандын келининин кызматчысы экен. Ал бакчадагы жер жемиш бышып калганда ооз тийгизиш үчүн келинге барып бергени жатыптыр. Саагат биз да теришип жиберели» деп теришет. Ошондо Саагат кемпирге «эмне эрте келдиң» деп келин сураса, «өзүң көргөндөр теришип берди де, башка эч сөз айтпа» дейт.
Кемпир баягыларын көтөрүп алып барды эле, келин: «Эмне эрте келдиң?» деп
сурады. Кемпир: «Өзүң көргөндөр теришип берди» дейт. Анда келин: «Өзүм
көргөндөр деген эмне?» деп кемпирди кууп чыгат. Кемпир кайра келип
кыйкырып: «Кеткиле, өзүм көргөндөр жок деди, кеткиле!» дейт.
Саагат кемпирге он дилде берип дагы жемиш теришип тез жөнөтүп жиберет.
Кемпирге: «Дагы эле баягы өзүң көргөндөр теришип берди деп айт, сураса» деди.
«Макул» деп, кемпир дагы үйүнө келет. «Эмне ылдам келдиң?» деп, келин сурап калды. Анда кемпир: «Дагы эле өзүң көргөндөр теришип берди» деди. Келин кемпирди дагы тилдеп уруп кууп чыгат. Кемпир кайра келип, дагы: «Кеткиле!» деп аябай урушат. Саагат кемпирге дагы жыйырма дилде берип гүлдөн бир кучак теришип берип жиберди.
Кемпир үчүнчү жолу келгенде, келин короодо калбырга көмүр калбырлап
жаткан болот. Кемпирге унчуккан жок. Кемпир кайра эки балага келди эле,
Саагат: «Эмне деди?» дейт, кемпир: «Унчуккан жок» деди. Саагат Саматка мындай дейт: «Ал көмүр баягы жалгыз терек өрттөнүп кетсе керек, ошол теректин көмүрүн калбырлап жаткан турбайбы? Анын анткени — ал түндө сени ошол жерге барсын деп жатканы» кеч киргенде: «Уктабай жатып, жакшы сүйлөшүп кел» деп, Саматты келинге жиберет. Ал түнү Самат уктап калып, келин келип ары бери басып жүрүп, чөнтөгүнө бир чүкө салып коюп, кайра кете берди. Самат кайта келгенде «Эмне болду? деп, Саагат сураса, «келген жок» дейт. «Самат, уктап калба?» «Жок, уктаган жокмун, келген жок» деп карганат. Бирок, анын уктап калганын Саатат билет. Чөнтөгүнө карап, чүкөнү көрүп: «Сени чүкө ойногон жаш бала» дептир дейт.
Экинчи түнү «жат» деп, Саматты дагы жиберет. Экинчи түнү жатып дагы
күтүп отуруп, Самат уктап калат. Келин келип, ары-бери басып ойгонбогондон
кийин чөнтөгүнө алма салып коюп, дагы кайра кете берди. Самат кайра дагы
келет. «Эмне болду?» «Келген жок». «Уктап калба?» «Жок уктаган жокмун» дейт Самат. Бирок, уктаганын Саагат билет. Уктабасаң чөнтөгүңдү карачы» дейт. Чөнтөгүн караса, алма жүрөт. Алма жеген жаш бала дептир дейт. Саагат, Самат уялып калат.
Анда Саагат мындай дейт. «Биринчи күнү кечээ чүкө ойноп жүргөн бала экен
деп, чүкө салып кетти. Андан кийин алма терип жеп жүргөн бала экен деп алма салып кетти. Эми уят, бүгүн уктабай жат» деп Саматты дагы жибермей болуп дагы акыл үйрөтөт. «Келин келгенден кийин эмне үчүн эки күндөн бери уктап калдың десе, мындай де: «Сен деп беш-алты күн жол жүрүп, атым ыргайдай, өзүм торгойдой болуп чарчап келсем, ойготууга жарабайсың де».
Бир убакта келин “келип ары-бери басат. Бирок, Самат сүрдөп, эмне айтарын
билбей, бир топко чейин уктамыш болуп жата берет. Келин кете береринде араң баягы Саагат үйрөткөн сөздөрдөн айтып, акыры келинди кармады.
Экөө ошол жерде көпкө сүйлөшүп олтуруп уктап калып, кароолчуларга
карматып коёт. Кароолчулар: «Кандын келининин койнунан эр кармадык» деп, зынданга салуу үчүн айдап бара жатканда келин Саматтан: «Куткаруучу кишиң барбы?» деди. Самат: «Мендей эле жаш бала, башка жолдошум жок» дейт. Анда келин: Саматты минтип кыйкыр дейт: «Жылкычы эле, жылкычы, жылкың эгинге кирип кетти, куткарсаң куткарып ал, куткарбасаң кой деп, жинди немече кыйкыр» дейт. Самат келиндин айткан сөзүн кайталап кыйкыра кетти. Саагат аны угуп, колго түшкөн экен дейт да, куткаруу үчүн акыл ойлой баштады.
Кароолчулар Самат менен келинди орго салып коёт. Саагат базарга барып,
аялдын кийимин сатып алып кийинип, төрт нан көтөрүп кайтаргандарга келет да, аларга мындай дейт: «Мен алты ай ооруп айыктым эле. Ошондо өлүмгө бара турган адамдарга даам ооз тийгизейин деп чоң убада кылдым эле. Мүмкүн болсо өз колум менен кирип берүүнү уруксат этиңиздер». Алар уруксат этет. Саагат кирип келинди чыгарып жиберип, өзү ордо калат.
Ким чыкканын алар билбейт. Түштө даргага асуу үчүн экөөнү алып барат.
Кандын келини болсо үйүндө жүргөн. Ал жерден Саагат туруп: «Бул экөөбүз бир тууган элек. Бул менин карындашым эле. Шаарыбызды жоо чаап качып келе жатып, талаага уктап калыптырбыз. Ал жерден бизди ууру деп камап салды.
Бизде эч күнөө жок. Ишенбесеңер карагылачы» деп, паранжысын ачса эле башка.
Ал жерден кан ак жерден УУРУ Деп кармап жана кандын келинин жаманатты
кылгандары үчүн алтымыш кишини даргага асмак болот, бирок Саагат астырбай коёт. Мына ошентип Самат болсо кыз болуп, Саагат жигит болуп, ак жеринен аларды кармагандыгы үчүн кароолчулар уятка калышты, кан болсо:
«Карындашың үйдө келин менен жүрө берсин, сен болсоң жигиттер менен бирге жүрө бер» дейт.
Бир күнү кан көп жигиттер менен талаага аңчылыкка бармай болуп, Саагатты
да «кошо жүргүн» дейт. Саагат: «Макул, карындашыма бир ооз сөзүм бар эле,
сүйлөшөйүн» деп барып, Саматка мындай дейт: «Сен бүгүн түштө өз кийимиңди кийип алып, боз кайкыдан биздин астыбыздан жолуккун». Аны айтып коюп, Саагат бир кендир алып чыгып кетет.
Баягы эл менен кандын баласы да кошо барган. Таалада ит агытып куш салып
ойноп жүрүшөт. Бир убакта кандын баласы жалгыз бөлүнүп бир чолок коёнду
кубалап кетет. Жолдо боз кайкыдан бир сонун кийинген, сонун ат минген жигит менен Саагат көрүшүп ыйлап жатып калат.
Кан: «Бул ким?» деп сурайт. Саагат: «Бул менин карындашымдын күйөөсү,
бизди издеп келиптир. Эми мен барып учураштырайын» деп карындашын
чакырып келүүгө чыгып кетет. Карындашына барып, кайра сабыры суз кирип
келип, кандын жанына отуруп калат. «Эмне болду?» дейт кан: «Эмнеңиз курусун, менин карындашым менен сиздин балаңыз жок» дейт. Кан: «Акылсыз неме ала качып кеткен го» деп ичинен ойлоп, балага жыгылып: «Балам, кызымды да, келинимди да алгыла» деп, аларга кошуп, дагы кырк төөгө дүнүйөсүн жүктөп жөнөткөн экен.
Саагат менен Самат үйлөрүнө келишип, чоң той өткөрүп жатып калышкан
экен.

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

2 + тринадцать =