ДЫЙКАН МЕНЕН КАН

Илгери бир байдын малын багып, эгинин айдап, чөбүн чаап, оокат кылган
дыйкан болгон экен. Ал жаздын күнү эки өгүзгө буурусун кошуп, жер айдап
жүрсө, бир убакта буурусунду эки өгүзү тарта албай туруп калды. «Буга эмне
болду?» деп эңкейип караса, ага ат башындай алтын такалып калыптыр. Дыйкан:
«Киши көрбөсө катып алайын» деп, эки жагын караса, чоң жол менен бир атчан киши чаап бара жатат. Анда дыйкан: «Тиги киши менин алтынды катып алганымды көрүп, канга айтканы бараткан экен, андан көрө ачыгын айтып канга өзүм алып барып берейин» деп чакырып калат. «Оо, бери келе бериңиз», чоочун адам бастырып келип: «Эмне дейсиң?» дейт. Дыйкан: «Балким алтынды көрбөгөн чыгар» деп амалданып: «Мен кызыл өгүз күчтүү дейм, катыным кара өгүз күчтүү дейт, мунун кайсынысы күчтүү?» деди. Анда тиги киши: «Ой, акмак десе, кудай урган сөздү айтат, ушул үчүн да адамды убара кыласыңбы?» деп бура тартты, дыйкан: «Жөн эле билмексен болуп жатат, эми чындап канга айта турган болду жана эле чынын айтпай» деп ойлонуп, кайта чакырат: «Ой, бери кел!.. Кайрыла кет, эми чынымды айтайын» дейт. Чоочун киши «ай ушунукун уга кетейинчи, балким бир маанилүү сөз болбосун» деп, кайрадан кайрылат. Дыйкан
кайтадан кууланып: «Бул айдалган жерге мен таруу себейин дейм, катыным
буудай сепкиниң дейт, кайсынысын сепсек жакшы чыгат?» деди эле, анда
жолоочу:
— Айтканың ушубу?
— Ооба, ушу.
— Башка сөзүң жокпу?
— Жок.
— Анда сен, жеткен акмак экенсиң — деп, бастырып кете берди.
Дыйкан эми чындап коркуп: «Кой, эми бул ачуусу менен барып канга айтса,
кан мени өлтүрөт, андан көрө мындан мурун өзүм алып барайын» деп, өгүздөрүн
чыгарып, алтынды капка салып көтөрүп үйүнө келди да: «Ой, катын бол, мен
канга барам, тезирээк тамак бер» деди.
— Канга эмнеге барасың?
— Өзүмчө жумуштап эле.
— Кан чакыртыптырбы?
— Жок.
Анын сөзүнө катыны каткырып күлүп: «Бар, жолуңдан калба, кан сага кызын
берип калса ажап эмес» деп тамак берип коюп, эшикке чыгып: «Эмне алып
келдиң?» деп, каптын ичин ачып караса, ат башындай алтын жатат. Катын
алтынды катып коюп, ошончолук чийдин дүмүрүн капка салып коёт да,
билмексен болуп кайта үйгө кирет. Дыйкан шашып-бушуп тамак ичип, эшикке чыгат да капты көтөрүп жөнөп калат. Канга келип кирейин десе кароолчу жигит киргизбейт.
— Кайда барасың?
— Канда жумушум бар.
Анда жигит: «Сен туруп тур, мен канга барып айтайын» деп кирип кетет да:
«Таксыр каным, сизге бир адам келди, көтөргөн кабы бар, кирүүгө уруксат
сурайт» деди. Кан «Кирсин!» деп, уруксат берди. Дыйкан кирип келип, таасим
кылып, эмне айтарын билбей делдиреп кандын маңдайына туруп калды. Кан:
«Эмне келдиң?» деп сурады эле, «Сизге муну алып келдим» деп, кабындагысын
силкип жиберсе, чийдин дүмүрү тоголонуп, топурак-мопурагы менен кандын
алдына түштү. Аны көрүп: «Мен алтын алып келдим десем, чийдин дүмүрү болуп чыкса, кан мени чындап өлтүрөт экен» деп, дыйкандын эси чыгып кетти. Кандын чындап эле ачуусу келип каарданып: «Эй акмак, сен эмне үчүн тактымды булгайсың? Буга окшогон чийдин дүмүрү талаада азбы, мунун эмнеси таңсык, желдеттерди чакырып башыңды алдыртайынбы?» деди. Дыйкан шашкан бойдон:
«Кулдугум бар, каным, кандын акылы миң кишиге барабар» деген сөз бар эмеспи.
Бул чийдин дүмүрүн мен беш кадак десем, катыным сегиз кадак дейт. Канча
экенин биле албай, чечсе да кан чечет деп, сизге алып келдим» деди. Анда кан:
«Кууланып жаткан баш кесер болуп жүрбөсүн, сынап көрөйүнчү» деп, ойлоп: «Бул итти эшикке чыгарып сабап туруп, камап салгыла» деп жигиттерине буйрук берди.
Дыйканды эшикке алып чыгып сабап туруп, камап салышты эле: «Канда сөзүм
бар, эми бир эле алып баргыла» деп кыйкырды. Жигиттер ээрчитип канга алып барды эле, кан: «Эмне сөзүң бар?» деди. Анда дыйкан: «Бул топуракты мен семиз жердики десем, катыным арык жердин топурагы дейт, экөөбүздүн кимибиздики туура, адилет кан эмессиңби, эртерээк чечип берип үйүмө жөнөтчү» деди. Кан:
«Бул бир келжиреген келесоо эме көрүнөт, уруп туруп, сарайдан чыгарып
таштагыла деп, жигиттерине буйрук берди. Дыйкан сенделе басып үйүнө араңдан зорго кечинде жетти. Катыны алдынан тосуп, каткырып күлүп: «Ии, кандын күйөөсү Канбача, кадырлуу конок болуп, кайткан түрүң бар» деп, үйгө киргизип майлуу эт, казы-карта алдына койду эле, дыйкан көрүп турган көзүнө ишенбей:
«Катын мен бир балаага жолуккандай көрүнөм. Көрүнчүсү көзүмө көрүнүп
жаткан окшойт. Буурусун айдап жүрүп, аттын башындай алтын таап алдым.
Канга алып барсам чийдин дүмүрү болуп чыкты. Кан сабаттырып коё берди. Үйгө келсем, нанга кенен жетчү эмес элек, казы картаны алдыма коюп отурасың. Бу да кудайдын көрсөткөн бир сырыбы деп, көзүмө ишене албай отурам» деди. Анда катыны күлүп: «Алтын тапканың да чын, алтын деп чийдин дүмүрүн канга алып барып таяк жегениң да чын, азыр жей турган казы, карта экени да чын, көзүңө көрүнгөн эч нерсе жок, коркпой колуңду салып жей бер» деди. Дыйкан иштин жайына түшүнүп: «Катын сен акылдуу, кан экөөбүз акмак экенбиз, мен канды алдасам, экөөбүздү Тең сен алдапсың, бирок аз гана таяк жегеним болбосо, иштин баары биздин пайдабызга чечилиптир» деп катынына аябай ыраазы болду.
Ошентип дыйкан алтынды четинен сатып, керегине жумшап, жыргап жатып
калган экен.