ТЕМИРБЕКОВА ЧОЛПОН АСАНОВНА
Талас облусу Кара-Буура району Жоон Дөбө айылы
Р.М.Осмонов атындагы Орто Мектеп
Чынгыз Айтматовдун «Биринчи мугалим» повести менен менин алгачкы
таанышуум жана кийинки жылдарда менин Дүйшөнгө болгон мамилемдеги өзгөрүүлөр
Мен Ч.Айтматовдун чыгармаларына болгон кызыгуум, өзүм мектепте окуп жүргөн мезгилинде, тактап айтканда 9-10-класстарда окуган учурларым туура келет.
Албетте, алардын ичинде «Биринчи мугалим» повести да бар эле. Ар ким өз курагына карата ой жүгүртөт эмеспи, алгач ошол чыгарманы окуганда мага өзгөчө таасир калтырган Алтынайдын образы болгон. Мектепте отуруп өзүмдү Алтынайдай сезип, сабак берген мугалимдерден Дүйшөндүн элементтерин издер элем. Мен да чечкиндүү болуп өз алдымча мектеп үчүн бир чоң иш жасоону самоочумун. Себеби Алтынай түн кирип кетет деп коркпой, бир кап тезегин Дүйшөндүн мектебине төгүп кол кабыш кылбады беле. Ошол чыгарманын таасириби, айтор, мен да эң жакшы окуп, мектептин коомдук иштерине активдүү катышып, мугалимдерден алкыш сөздөрдү угууну каалоочумун. Азыр ойлоп көрсөм, Горькийдин сөзү менен айтканда, китеп мага апамдай эле тарбия бериптир. Ошол китептеги каармандар Дүйшөн менен Алтынай да мени тарбиялаптыр. А балким менин мугалим болуп калышыма да, болгондо да башталгыч класстын мугалими болуп олтурганыма мына ушул “Биринчи мугалим” повестти түрткү болгон чыгар. Ооба, азыр мен Алтынайдын эмес, Дүйшөндүн ордунда турам. Дүйшөн болгону отуз алты тамганы билген мугалим. Өзү да: “Мен жаман эле мугалиммин, бирок менден да жакшы мугалим жок”-дейт. Бирок ал сабаты жагынан болбосо да, сапаты жагынан жогору, азыркы сөз менен айтканда “Эл мугалими”, балким, “Эл баатыры” деген улуу наамга татыктуу болор эле. Деги эле Чынгыз Айтматов өзүнүн чыгармалары менен ааламга бекер жеринен сүңгүп кирген эмес. “Биринчи мугалим” повестинде да окуучу менен мугалимдин ортосундагы мамилени өтө чеберчилик менен бере алган. Алтынайдын: “Адам кайгырганда аркасынан карап турганда эле билинет экен” -деп Дүйшөндүн маанайы жок кетип баратканын болжолдойт.
Демек, окуучу мугалимди сүйсө, ал менен кошо кайгырып, кошо сүйүнөт тура.
Эң негизгиси баланын көңүлүн таба билүү — бул мугалймдин биринчи куралы болуп отурбайбы, урматтуу кесиптеш. Таланттын токсон тогуз пайызга эмгек экендигинде дагы бир жолу далилдеп кетким келет. Мектеп ачам деп кара жанын карч уруп, эски ат сарайды ондоп, билим менен иши жок караңгы элди көндүрүп, тар жол тайгак кечүүдөн өткөн Дүйшөн агайдын эмгеги ат көтөргүс жүк экендиги талашсыз. Бирок ошондой болсо да акыры жемишин берип отурбайбы. Жашоонун чиелешкен татаал түйүнүн чечүүгө боло тургандыгы ушул Дүйшөндүн образы менен даана көрүнүп турат.
Алтынай өз башына өзү ээ эмес жетим кыз. Дүйшөн башка жактан келген чоочун мугалим. Чындыгында бул экөөнү колдогон адамы жок алсыз каарман эле да. Бирок Дүйшөн турмуштун агымына каршы туруп, өжөрлүк менен өз ишинин өтөсүнө чыкты. Бирок анын жүрөгүнүн түпкүрүндөгү келечекти көрө билгендиги, окууну тааный билип, аны келечегине кашык каны калганча кам көрүп, чыныгы мугалимдин элесин чагылдырып жар салып отурбайбы.
Ооба, ал учурда кыргыз эли жаңы коомго кадам басып, эки ажы болуп, бир чечимди кабыл алууга чама-чарпы жетпеген мезгил эле. Мына ошондой учурда Дүйшөн сымаал бир жакадан баш, бир жеңден кол чыгарган жараандардын аркасы менен турмуш агымы алга карай агылган. Мына ошондой ой толгоолордон улам менин Дүйшөн агайга болгон көз карашым жылдан жылга өрчүп, таң калуум күчөп, бир учурда өзүмдү Алтынайдай сезсем, азыр дал ушул Дүйшөн сымаал мугалим болуп отурам. Чынында эле жаман ат сарайды оңдоп-түзөп, мектеп кылып, күрүп тооктордой болуп бирөөн ээрчитип, бирөөн көтөрүп, кыштын кычыраган күнүндө тоодон түшкөн кардын муздак суусун кечип өтүү — азыркы заман менен салыштырганда акылга сыярлык иш эмес. Азыр дал ошол Дүйшөн турган орунда мен туруп, биринчи мугалим болуп, эрдикти эмгегим менен көрсөтүп, ташка тамга баскандай из калтырып кетким келет. Алтынай үчүн Дүйшөн кандай бийик болсо, биз да ар бир окуучу үчүн ушунчалык суктанаарлык үлгү болсок деймин. Келечекте биз окуткан окуучулар мейли Академик болсун, мейли Эл баатыры болсун ушундай даражага мугалимдин артынан жеттик деп, кандай болгон күндө да, алар бизди бийик деп сезсе, анда биз да өз максатыбызга жеткен болор элек.
Баарыныздарга белгилүү болгондой, биринчи сентябрда биринчи коңгуроо кагылып, биринчи сабак башталып, биринчи мугалим менен таанышып, боё сезим балдардын мектеп турмушу башталат эмеспи. Көп жылдык тажрыйбамдан улам биз өз кесибизди канчалык татаалдыгына карабай уланта беребиз. Маселе башкада; бала мектепке киргенден тарта алардын эң ишенген адамы (керек болсо ата-энесине ишенбеседа) мугалим болот. Анын айтканы закон. Мугалимди эч качан жаңылбаган даанышман катары сезишип, аны идеал тутушат. Демек, мугалим чындыгында эле жаңылбоого милдеттүү. Себеби, Окуучу мугалим аркылуу азыктана баштайт. Сен кандай азыктандырсаң, алар ошону сиңирип, ошол аркылуу өсүп өнүгөт. Кандай нукка бурсаң, ошол жол менен кетет. Ата-эне үчүн баладан артык эч нерсе жок эмеспи. Мына ошол ата-энелер өз балдарын мугалимдердин колуна тапшырышат, алардан үмүттөнөт. Алардын ар бири өз балдарын Алтынай Сулаймановадай болуп, Академик болуусун каалашат жана балдар да өз үлүнгүн алып жогорку дараметке жетүүгө укуктуу. Мектеп жылдарында баланын көөдөнү билим менен тарбияга толсо, ал сөзсүз өз үрөөнүн берет. Капысынан баланын көөдөнүндө бош орундук калса, ал жерге вирус кирип кеткендей жаман адаттар өзү эле толуп калат. Ошондуктан, урматтуу кесиптештер, мугалим мөмөлүү дарак деп тегин жеринен айтылган эмес. Өзүбүздун витаминдүү мөмөлөрүбүз менен Кыргызстандын келечегин түптөөчү жаштарыбызды тынымсыз азыктандыруу бул биздин колубузда экенин өмүр бою унутпоого милдеттүүбүз. Өзүнүздөр ойлоп көрсөңүздөр, болгону отуз алты тамганы билген Дүйшөн агай кат сабаты жоюлбаган караңгы элди көндүрүп, каршы болгонуна карабай мектеп ачып, балдарды окутуп бүткүл кыргыз элине Ильичтин шамын жакпадыбы. Мейли, ал учурда Дүйшөн сабатсыздын сабатын жоюп, караңгы заманды аңтарып, өзгөртүп ала салдырып таштаса, азыркы дал ушул бүгүнкү күндөгү доорубузда, ар бирибиз ошол Дүйшөн сыяктуу эмгектенбесек, Ильичтин шамынын өчкөнү өчкөн. Себеби азыркы ааламдашуу заманында өз балдарыбызды өзүбүз тарбиялай албасак, анда башкалар тарбиялап коёру айдан анык. Мына ошондо өз энесине ок аткан маңкурттардын саны көбөйүп, ансыз да өксүп турган өлкөбүз өрлөй албай орго түшөт. Кийинки кездерде Себат, Билимкана жана башка дагы ушул сыяктуу мектептер ачылып, сабактар англис, орус тилдеринде өтүлүп, алардын төлөмү канчалык кымбат экенине карабай ата-энелер балдарын ушул сыяктуу мектептерге берип жатканы Кыргызстандын мамлекеттик мектептеринин деңгээлинин төмөндүгүнөн кабар берет.
Азыр ата-энелер жер кезип, акча таап, ошол тапкан ташыганын менчик мектептерге төлөп, алардын билими үчүн тынсызданып, балдарынын эртенки тагдыры үчүн түн уйкусунан безип, дүйнө кыдырып жүрүшөт. Аларда өздөрүндүй болуп балдарынын адашып, жол таппай, бактысын башка жерден издеп калышын каалабайт. Мына ошондуктан ар бир кыргыз жараанынын келечек тагдыры, керек болсо мамлекеттин тагдыры мугалимге байланыштуу. Азык коом билимге терең түшүнүп, суусап жаткан учуру. Демек алардын суусунун кандыруу кимдин милдети? деген суроо туулат.
Элибизде: “Чымчыкты сойсо да касапчы сойсун” деген кеп бар. “Анын сынарындай такыр ырдай албаган адам артист боло албагандай эле, мугалим болуу да өтө чон жөндөмдү талап кылат. Тактап айтканда, мугалимдин окуусун бүтүп, диплом алгандын бары эле татыктуу билим бере албайт. Ошол мугалимден бардык кесиптин ээлери чыгат жана ошол мугалимден мамлекет түптөлөт. “Билим жеке адамдын да, бүтүндөй мамлекеттин да эң күчтүү куралы, коомду алдыга жылдырар локомативи” (Ж.Соймонд англиялык экономист, философ). “Билими күчтүү минди жыгат” дегендей Финляндия мамлекети саздак жерде жайгашканы аз келгенсип, жеринде кен байлыктары да жокко эсе. Жашоо шартка ылайыксыз жер экенине карабай, билим сапатынын жогорулугунан улам дүйнөдөгү алдынкы өлкөлөрдүн катарын толуктайт. Бүгүн бары мугалимдин күчү менен жеткен ийгилик деп айтууга негиз бар.
Урматтуу кесиптештер, азыркы коом болуп көрбөгөндөй адеп ахлакка, үрп-адатка, мекенчилдикке да суусап турган кези. Бүгүнкү күндө дүйнө жүзүндө көлөмү жагынан да, көркөмү жагынан да эч бир эпос тең келе албаган Манас эпосунда биздин каада-салтыбыздын баалуулуктары жыйналган. Азыркы учурда эли жерин Манастай сүйгөн, калкына Каныкейдей күйгөн, ата жолун Семетейдей уланткан билимдүү да, маданияттуу да улан-кыздарды тарбиялоо абзел. Мына ушунчалык түгөнгүс жоопкерчиликтин бардыгы мугалимге жүктөлгөн. Президентибиз эки жылдан бери, бекер жеринен маданият жылы деп баса белгилеп жаткан жок чыгар. Бул өзгөнү туурап өз маданиятыбыздан адашып жатканыбыздан кабар берет. Мына ушунун барына бала мектепте окуп жүрүп калыптанат. Дагы да болсо Биринчи мугалим” повестине кайрылып кетүүнү туура деп ойлойм. Дүйшөн Алтынайды сезимтал экендигин сезип, улуу билимге аттандырды. Азыркы учурда мектепте жакшы окуп, кийин чет мамлекеттин биринде ар кандай иштер менен алектенип жүргөн окуучуларымды көрүп, зээним кейип да кетет. Себеби алар үчүн акча табуу биринчи орунга коюлуп, бүт нерсени акча менен чечүүгө болот деген бүтүмгө келишкен. Аттиң ай, ушул окуучу окуса мындан сөзсүз илимпоз чыгар эле деп өзүмчө капа болуп калам.
Демек, мектеп учурунда жеткиликтүү, түшүндурүү иштери жүргүзүлбөй, Алтынайдай кылып жол көрсөткөн көсөм болгон эмес. Ошондуктан мектеп жылдарындагы, сен сабак берген кырк беш мөөнөт алтынга тете. Эгер сен ушундай жеткиликтүү тарбия бере алсаң, ал мейли илимпоз болсун, мейли академик болсун, деги ким болбосун сага ийилип таазим кылып башын ийет. Албетте, сен бүгүнкү күндүн Дүйшөнү болсоң, урматтуу мугалим! Кээде ата-энелерден: “Ии деги мугалимдерге ырахмат, үйдөгү өз балабызга тарбия бере албай кыйналабыз, ошончо балага билим берүү оңой эмес да”-деген сөздөрдү угуп калабыз. Буга биз корстон болбой, тереңирээк ой жүгүртүшүбүз керек. Себеби, алар мугалимдин окуусун окубагандан улам ушундай жыйынтыкка келишет. Баланын мектеп жашындагы жаш өзгөчөлүгүнө карата кандай мамиле кылуу керек экендиги тууралуу мугалимдик кесипте окуп жүргөндө педогогикалык психологиядан сиз тааныш болгонсуз, а, ата-эне эмес. Ошондуктан мугалим өзү окуткан ар бир баланы, алардын үй-бүлөлук шартын өтө жакшы билүүгө тийиш. Эгерде мугалим менен ата-эненин ортосунда алака болбосо, экөө тең баланы бири-бирине түртүп отуруп, окуучунун психологиясын бузуп коёт. Маселен: Эки адам футбол тобун ары бери тебе берсе, акыры топко күч келип жараксыз болуп калат эмеспи. Мына ошондой акыбалга калтырбоо үчүн, демилгени дайым мугалим биринчи колго алуусу абзел. Дүйшөн агай Алтынайдын үй-бүлөлүк шартынын ордугуна карабай мектепке тартып, “Сен зээндүү кызсың, кандай болбосун окушуң керек”-деп көшөрүп отуруп окууга жөнөтпөдү беле? Жыйынтыгында Академик Алтынай Сулайманова чыга келди. Деги эч нерсеге шыгы жок адам жаралышы мүмкүн эмес да. Биз ар бирибиз баланын эмнеге жөндөмдүү экенин аңтара билсек, жана алардын алдына максат коюп, ага жетүүсүнө түрткү берип, жол көрсөтө алсак анда ийгилик сөзсүз биз жакка жылмаяры анык. Билим ийне менен кудук казгандай. Анын түбүнө эч ким эч качан жетпейт. Бирок ар бир адам изденүүнүн үстүндө болуш керек. Чыңгыз Айтматовдун “Адам кийген кийимине мактанып, ичкен ашына семирип, ток пейил тартып жыргап жатып калды дегенче анын адамдык сапатынын жоголгону дей бер”-деген. Демек, мугалим ар дайым изденүүнүн үстүндө болуусу зарыл. Сенин окуучуңдун алдыга жылышын сезбесең, анда ал артка кетип бара жатканы. Ушундай, жашоо дайым кыймылда болот. Жашоодо токтоп калуу деген жок. Ошондуктан ар бир окуучунун ачкычын таап, XXI кылымдын интелектуалдуу адамын чыгаруу милдети дал ушул мугалимдин мойнунда. Мугалим бардык жагына шайкеш келип туруусу керек. Эгерде анын сырткы көрүнүшүнө ички жан дүйнөсү, билими дал келбей турса, ал күнүмдүк эле жасалмалуулукка окшоп кетет. Ошондуктан мугалим өзүнүн турган турпаты, жүрүм-туруму, сүйлөгөн сөзү менен окуучуларга үлгү болуп аларды тарбиялай алат. Сен ушуну ойлонууң керек. Ошол үчүн элден мурун сен оңол, сен түзөл. Сени карап эл оңолот, сени карап эл түзөлөт. Себеби, кара баштуу, айры буттуу ар бир адам баласы өз кезегинде сенин колуңдан бир ирет өтмөйү бар. Ошол мезгили — анын адам болмогунун мезгили. Азыр биздин коомубуз бузулуп, адам дүйнөсү жакырланып бүттү. Аны көрүп, «жан дүйнөсү ак барактай таза» (ААСухомлинский) деген бей күнөө балдарыбыз булганып жатат. Үйдөн чыгып сага жеткенче канча дүйнөнү басып өтүп, ууру менен кескини, алдамчы менен паракорлукту, аракеч менен наркоманды, эл безер менен селсаякты, көз боёмчулук менен кумарпоздукту, деги койчу, булганыч дүйнөнүн бүтүндөй таштандыларын көрүп, жан дүйнөсү бүтүндөй булганып бүтөт… Эми алардан баланын жан дүйнөсүн качан, ким тазалап, анан кантип татыктуу билим-тарбия берет?…
Ошон үчүн айткым келет: азыркы мугалим балага билим берүүдөн мурда, ири алдыда, баланын жан дүйнөсүн тазалоосу керек!
Сен кандай гана улуу милдетти аркалап отурганыңды билдиңби? Ал мындай: ар улуттун баласын өзулутунун нагыз элдик мугалими тарбиялабаса, аларды башкалар тарбиялайт. Улут үчүн эң коркунучтуу нерсе дал мына ушул. Анткени башка элдин билимин үйрөнсө болот, бирок бир элди, башка элдин салттарына жараша тарбиялоого болбойт. Андай тарбия ал элди жок кылуу менен бүтөт. Жогорудагы «башкалар» дегеним-бүгүнкү глобалдашуу күнүндө чет элдик билим берүү уюмдарынын түрдүү идеядагы долбоорлору кыргыз мектебин жөө тумандай каптап баратат.
Улуттук стандарттар менен концепцияларыбызды четке сүрүп, илимий негизи да, улуттук маңызы да жок «жаңы стандарт» деген документтер менен чет элдик «шпаргалкалар» мектеп мугалиминин негизги документине айланууда. Ал документтер кыргыз баласын кыргыз болуудан алагды кылар тетири идеяларга сугарылып келгени менен маңыроо кыргыз элиң жеткире туйбай жатат азыр. Же болбосо, ар түркүн диний агымдагы секталар дагы ар кимибиздин балдарыбыздын ар бир кадамын аңдып, ар күн санап колубуздан талашып, терс идеяларга азгырып баратканын ким билбейт. Ошол үчүн дагы да айткым келет: улутубуздун келечеги жалгыз гана сенин колуңда, урматтуу Мугалим! Саясатчылардын да эмес, юристтердин да эмес, сот менен прокуратуранын да эмес, өлкөнү багам деген экономисттерин да эмес, аскер менен милициянын да эмес! Анткени алар элдин убактылуу проблемалары менен гана алпурушат, эч качан улуттун түбөлүктүү проблемалары менен башын оорутушпайт.
Кезегинде, кадимки О. Бисмарк прус армиясы француз армиясын жеңгенде:.
«Бул жеңиш прус армиясынын жеңиши эмес, ал-прус элинин элдик педагогикасынын жеңиши» деп акылмандык менен айтканы бекеринен эмес! Байкадыңбы, сенин ар бир күнкү сабактарың гана улуттун келечеги үчүн ойлонуп жашаган уул-кыздардын акыл сезимин, улутмандык жүрөгүн билинбестен кыш сымал кынап-курап отурат. Кыналган кыш улуу мунарага айланат. Ал мунара улутубуздун келечегинин мунарасы болот.
Демек, сен уул-кызыбызды кандай тарбияласаң-улуттун келечеги ошондой болот. Жаман тарбияласаң-уул-кызыбыз жаман өсөт, жакшы тарбия берсең-уул-кызыбыз жакшы болуп өсөт. Ошондуктан,улуттун уул-кызынын жаман болмогу да, жакшы болмогу да бир гана сенин жолуңда!
Ошон үчүн қоом бизге өз баласын тапшырып отурат бүгүнкү күндүн Дүйшөнү.
