Илгери-илгери Жаныбек хан деген хан бар экен. Анын сегиз уулу болуптур.
Сегиз уулунун алды агала сакал болгончо катын алып берген эмес экен. Байдынсегиз уулу чогулуп үч күнү кеңеш кылып: «Атабызга катын алып бер деп кантип айттырабыз?» дейт экен. Алар ары ойлонуп, бери ойлонуп Алназар Бакыны алдырат экен. Алназар Бакы келип: «Мени эмне үчүн чакырдыңар?» десе, алар:
«Биз бир энеден сегиз экенбиз, алдыбыз ак ала сакал, артыбыз кара сакал
болуптурбуз. Сен бир энеден жалгыз экенсиң. Кер мурут болупсуң. Ушул убакка чейин бирөөбүздүн да катыныбыз жок. Бир жака барсак «Жаныбек байдын сегиз аңгиси» келе жатат деп жаман аттуу болдук. Атабызга катын алып бер деп кантип айттырарды билбей, сени чакырдык» дешет. «Силер айыл-айылды кыдырып, кыз карай берсеңер, атаңарга бир теңтушу кеп айтар, анан силерди эсине алып катын алып берер» деп, Алназар Бакы кеңеш берген экен.
Сегиз ага-иниси айткандай кыз издейт экен. Байдын теңтушу келип
балдарынын кыз издеп жүргөнүн айтат. Ошондо Жаныбек хан: «Атаганат, мен
эмнени унуттум десем, балдарыма катын алып бербей унуткан экенмин» деп,
санын бир чапкан экен.
Хан: «Сегизине сегиз жерден кайындап, башка-башка кыз алып бергиче
өмүрүм өтүп кетер, андан көрө сегизине бир жерден кыз алып берейин» деп кыз издеп жөнөйт экен.
Бай төгөрөктүн төрт бурчун кыдырып, сегиз кыздуу киши издеп таппай кечке
маал бөлгөндө бир байдын үйүнө келип отуруп, эки жакты караса керегенин
башында жети сөйкө илинип турганын көрүп, «атаа бир балама жетпей калды», деп, оң карап ыйлап, сол карап күлгөн экен. Ошондо байдын байбичеси көрүп:
«Атаа, оозуңа кап толгур, айт жөнүңдү эмне ыйлайсың?» деп ханды жакасынан кармап туруп, эки жаакка эки чабат.
«Атаа, байбиче сегиз уулум бар эле. Керегенин башындагы жети сөйкөнү
көрүп, ыйлаганым да, күлгөнүм да ушул эле» дейт экен.
Анда байбиче: «Оозуңа кара кан толгур, менин тогуз кызым бар. Экөөсү
сөйкөнү салбай кеткен тура» дейт экен. Кан токолунун баласы Алназар Бакыны унутуп калган экен: «Атаа, байбиче, менин да тогуз уулум бар эле» дейт экен.
Бай: «Мен кыздарымдын калыңына мал албаймын, эшигимдин алдына бир
май көл, бир сүт көл орнот. Биринин чабагы бирине ыргып түшсүн, бир алтын
терек, бир күмүш терек орнот. Биринин булбулу сайрап, бирине конуп турсун.
Көчүгүмдү коюп отургудай алтын так болсун. Эшигимдин алдынан өзөн суу агыз. Өйүз-бүйүзүмө мамы тизилсин. Ошону тегиз жериме жеткирсең, кыздарымды ал» деди.
Жаныбек хан үйүнө кетип баратып: «Май көл, сүт көлдү орнотсом, чабакты
кайдан табам? Теректи орнотсом, булбулду кайдан табам. Өзөн сууну бурдурсам, мамыны кайдан тиздирип бүтүрөм?» деп Жаныбек хан үйүнө кайгыланып түштү.
Ошол учурда Алназар Бакы уктап жаткан экен. «Тур Алназар Бакы, жанындагы жүгөндү алып, атаңдын кашка жоргосун кармап минип, ары-бери чапкылап, кара сууга чөмүлтүп барып, атаңа салам бер. Ар жакка карап кетет. Ар жагынан салам бер, бер жакка карап кетет. Бер жагынан салам берсең, ал: «кысталактын башын ал!» дейт.
«Таксыр, арыз» дегиң. «Айт» дейт. «Кайгырып келген ишиңди мага бериңиз.
Үч күнгө чейин бүтүрөмүн» деп түшүндө аян берет экен.
Алназар Бакы түшүнөн ойгонуп тура калса, жанында бир жүгөн жатат.
Жүгөндү алып, жүгүрүп барып, атасынын кашка жоргосун кармап терге
чөмүлтүп, атасына барып, салам берсе, атасы ары карап кетет экен. Бер жагынан барып салам берсе, «кысталактын башын ал!» дейт. Аны укканда Алназар Бакы:
«Таксыр арыз» дейт экен. «Айт арызыңды» десе, «ушу кыжалат кылып аткан
ишти мага берсең үч күндө бүтүрөмүн» дейт экен. «Бүтүрбөсөң башыңды
аламын!» деп Жаныбек хан уруксат берет.
Бала үч күнгө чейин бир кетмен топурак чаппай: «Мага чын көрүндүңбү, калп
көрүндүңбү?» деп үчүнчү күндө баягы дөңгө чыгып уктап жатса: «Тур Алназар
Бакы! Атаңдын көк өгүзүнүн бир көзүн чукуп, сүт көл бол деп ыргыт, бир мүйүзүн алтын терек бол деп ыргыт, бир мүйүзүн чынар терек бол деп ыргыт, биринин булбулу бирине консун деп ыргыт, ичегисин үйүн айланган алтын болсун деп ыргыт, тогуз кашык канын көчүк коюп отургандай сокудай алтын болсун деп ыргыт. Жанындагы куу таякты алып, чуу деп жүрүп отур. Эки жагыңа караба, тизилген мамыны санаба, өзөн суу агып, өйүз-бүйүзгө мамы тизилет» деп дагы түшүндө аян берет. Бала ойгонуп түшүндө көргөндөрүн аткарат. Баары бүткөндөн кийин бай: «Баары бүттү. Келиндерин алып алсын» деп Жаныбек ханга киши жиберет. Жаныбек хан сегиз уулун ээрчитип, Алназар Бакыны дагы унутуп таштайт экен. Мындай чыгып эстеп: «Бардык баламдын башы, толгон балам толугу, ушул ишти бүтүргөн. Алназар Бакыга өзүм барбасам келбес» деп үйүнө келет. «Алназар Бакы кайда? » деп энесинен сураса: Бая эле атам менен барам деп кетип калган» дейт экен. Атасы үйүнө барып караса Алназар Бакы тактысына минип отурган экен. «Балам жүрбөйсүңбү?» десе, «сен да кетсең, мен да кетсем, мында сиздин тактыңыз куру калабы? Балдарыңыздын улуусу улуусун, кичүүсү кичүүсүн алар, мага кенже кызы Кенжекени берет. Кайнатам мага кара болот өгөөсүн берет. Ошону мага сактап алып келип бериңиз. Кайта келе жатканда көлөкөсү көйкөлгөн, көк шибери жайкалган бир булагы бар. Ошого конбоңуз!» дейт экен Алназар Бакы.
Жаныбек хан кудасына барып, отуз күн ойнотуп, кырк күн кыңшылатып
байдын кыздарын алат экен. Кудасы улуу кызын улуусуна, кичүү кызын
кичүүсүнө, кенже кызын, Кенжекени Алназар Бакыга берет экен.
Жаныбек хан келиндерин алып, кайта үйүнө келе жатканда баягы баласы
айткан көлөкөсү көйкөлгөн, көк шибери жайкалган булакка келет экен. Ошондо Кенжеке: «Ушул жер жин пери ойногон жер экен, атам конбосун» дейт экен. Баягы сегиз уулу: «Как баш келинин ээрчитип кете берсин, атка жайлуу жер экен түшөбүз» деп түшүп калышат.
Эртең менен балдары келиндери уктап жатканда Жаныбек хан «аттарды
сугарып келейин деп, сууга барат. Аттарын сууга айдап келсе сууда казандай өпкө калкып турган экен. Аттары кошкурук атып, суу ичпей үркөт экен. «Ай жылас болгон жылкычылар жылкынын баарын союп өпкөсүн сууга таштап жиберген экен го» деп, атынан түшө калып, өпкөнү суудан алып ыргытайын дегенде, жети баштуу жез кемпир тура калып, байды чап билектен алып көмөрүп уруп, көөдөнгө минип: «Ай как баш, мага эмне бересиң? дегенде: «Өрүш толгон жылкым бар, муну берейин» деди. «Ай как баш, сен өлгөндөн кийин ал жылкылар меники эмей кимдики» деп дагы желип койду эле, Жаныбек өлүп кете жаздап;
«Дүнүйө толгон төөм бар, муну берейин» деди. «Ай как баш сен өлгөндөн кийин меники эмей кимдики?» деп дагы желип-желип койду. Акылынан шашкан бай:
«Короо толгон коюм бар, муну берейин» деди. «Ай как баш сен өлгөндөн кийин меники эмей кимдики?» «Үңкүр толгон үйүм бар, муну берейин». «Ай как баш, сен өлгөндөн кийин меники эмей кимдики?»
— Сегиз уулум, сегиз келинимди берейин.
— Ай как баш сен өлгөндөн кийин меники эмей кимдики?
Өлөрүнө көзү жетип, акыры айласы кетип: «Бардык баламдын башы, толгон
балам толугу, Алназар Бакымды берейин» — деди Жаныбек хан. «Ай курган чал, бая эле ушуну айтпайсыңбы?» деди желмогуз кемпир. «Алназар Бакыны мага кантип бересиң?» десе, анда Жаныбек хан: «Кайнатасы берген кара болот өгөөсү бар эле, ушуну эптеп алып, түп тулганын түбүнө жөлөп кетейин. Андан аркысын өзүң эптеп аларсың» деди.
Жаныбек хан аттарын айдап барып: «Балам, өгөөнү алып таштачы, ат
кургурдун бутуна чөңөр кириптир» десе келини ары карап ыйлап, бери карап
күлүп, өгөөнү алып таштады.
Бай балдарын жөнөтүп өзү атынын бутундагы чөңөрүн алып, өгөөнү түп
тулганын түбүнө жөлөп коюп, үйүнө барып жатты.
Кенжеке үйүнө барып түшкөндөн кийин Алназар Бакы Кенжекеден «Кайнатам берген кара болот өгөө кана?» деп сураса, Кенжеке өгөөнү атаң алды» дейт.
Алназар Бакы атасына барып: «Ата менин кайнатам берген кара болот өгөөм
кайда?» десе: «Алда эсиң алгыр ай! Аты кургурдун бутуна чөңөр кирип, ошону
өгөп алып туруп, түп тулганын түбүнө жөлөп койдум эле, унутуп калган экем да» деди.
Алназар Бакы ошондон кийин үйүнө келип, жөнөмөк болгондо келинчеги
Кенжеке: «Бүгүн жатып, эртең барарсың» деп токтотуп, ал күнү жатып, эртесине өгөө калган журтка жөнөдү. Барса, таш тулганын түбүндө шилби шыйрак, шиш аяк, түлкү тумшук, бөрү көз бир жадыгер кемпир отурат.
— Ассалоом алейкум, энекеш! деди.
— А-алейкум ассалам, балакеш! Балам, саламың болбосо саргартар элем ээ!
— Энеке алигиң болбосо алсыратар элем ээ.
— Эмне келдиң балам?
— Өгөөм калыптыр* эне, өгөөгө келдим эле.
— Эй, балам өгөөңдү мен алып калгамын. Сени бир жумушка жумшайын —
деди.
— Ээ эне атым жок, тонум жок, жарак-жабдыгым жок. Сенин ишиңе кайдан
жараймын? Жутуучу болсоң жут. Жутпасаң өгөөмдү бер!
— Атаа балам, сени жутпайт элем. Сен ушул ишиме жарайт элең, — деп
кынжыла берди.
— Атаа, эми болбостур деп, өгөөсүн алып, Алназар Бакы кемпирди ээрчип
жөнөдү.
Кемпир темирден капка шаарына баланы алып барып: «Жер астында
Айгандын кызын алып келип бер» деп жумшады. Алназар Бакы Айгандын кызы Алтынай сулууну карай жөнөдү. Кетип бара жатса, бир жолборстун бутуна чегедек кадалып калыптыр. Алназар Бакы жолборстун бутунан чегедекти сууруп алды эле, капчыгайдын ичин ириң каптап кетти. Жолборс: «Эмне башыңа иш түшсө, отко куйкалагың» деп, бир мурутун жулуп берди. Бала мурутту жанына салып алып, андан ары жүрүп кете берди. Андан ары бара жатса, бир адам тегирмендин ташын көчүгүнө байланып алып, ал жейренди барып бир тебет.
Алназар Бакы карап туруп таң калат да: «Эй тегирмендин ташын көчүгүнө
байланган аке, ушул өнөрүңө баракелде» деди. «Эй, балам ай, ушул өнөрүмдү
карыгыча бирөө баракелде деген эмес эле. Мен да сага жолдошмун» деп ээрчип алып жөнөдү.
Андан ары кетип бара жатса, бир киши бир көлдүн суусун бир көлгө ууртап,
куят. «Эй, көл ууртар аке, карап турсам бир көлдү ууртап, бир көлгө куясың. Ушул өнөрүңө баракелде» деди.
— Эй, балам ай, карыганча ушул өнөрүмдү бирөө: «Бали! — деп айткан жок
эле. Мен да сага жолдошмун» деп ал да ээрчип алды. Андан жүрүп отуруп Алназар Бакы жер астына түшүп кетти.
Жер астында кетип бара жатса, бир ийин казган чычканды бир күйкө аңдып
калыптыр. Алназар Бакы чырпыктан жаа, чийден ок кылып күйкөнү атып салды.
Чычкан жүгүрүп келип: «Досум, сен жакшылык кылдың, башыңа кыйынчылык түшсө куйкалап койсоң мен даярмын» деп, бир кирпигин жулуп берди.
Андан жөнөп кетип бара жатса, бир жерде жүз кумурсканын бир жагынан өрт
кысып, бир жагынан суу кысып өлө турган болуп жаткан экен. Алназар Бакы
этегин тосуп кумурскаларды өткөрүп жиберди эле, «Башыңа кыйын иш түшсө
куйкалап кой» деп, бирөө бир бутун жулуп берди. Андан ары Айгандын
шаарынын четине барып: «Үчөөбүз бир жерде жата албайбыз. Бири-бирибизге
кабардар бололу» деп, туш-туш жакка тарап кетишти.
Алназар Бакы бир абышка кемпирге бала болду. Антип-минтип абышка
кемпир бала баргандан кийин малданып кетти. Бир күнү Алназар Бакы
чычкандын мурутун куйкалап койду эле, чычкан келип: «Башыңа эмне мүшкүл түштү досум?» деди. «Ушул мен жаткан жерден Айгандын кызы Алтынайдын үйүнөн чыга турган кылып, бир киши баткандай жер алды менен жол казып бер» деди Алназар Бакы. Чычкан: «Жакшы болот, досум» деп, күндөп-түндөп казып, «бүтүрдүм» деп кабар берди.
Алназар Жердин алды менен түн ичинде барып, уктап жаткан Алтынай
сулуунун оң бетинен бир сылап, оң чачынан бир сылап, бир тал чачы жулунуп калды эле, катып алып жүрө берди.
Алтынай кырк кызы менен кошо күндө таразага түшүүчү экен. Эртесинде
таразага түшсө, бир тал чачы жок. Алтынайдын бир тал чачынын оордугунан
кырк кызды оодарып түшүүчү экен. Ал күнү таразага түшсө, Алтынай кырк кызга тең келип калат экен. Алтынай: «Киши ичсе уктабай турган тамак бар бекен?» деп сурады эле, бир кемпир: «Киши ичсе уктабай турган тамак жок. Тырмагыңды таза алып койсоң уктабайсың» деди. Алтынай тырмагын алып отуруп, бир тырмагын таза жулуп коюп, ошол колунан кан чыгып кетсе, чочуган бойдон алиги кемпирди
жүрөккө муштап жиберсе, жүрөгү үзүлүп кетип, өлүп калат. Кыз уктабай карап отурса, алды калдыр-кулдур этет. Карап турса бир жигит чыгып келди, сол бетинен бир өөп, сол чачынан бир сылаарда Алтынай кармай калып: «Сен эмне кылып жүргөн жансың?» деди.
Мен ушундай жер үстүндөгү Жаныбек хан дегендин уулумун. Сиздин
даңкыңызды угуп, атайын келдим эле. Кечээ сизге келип ойгото албай, оң
бетиңизден өөп, оң чачыңыздын бир талын алып кеттим эле» деди Алназар Бакы.
Кыз: «Мен эрге тийбей жерге тиемби? Жер үстүндө Жаныбек хандын баласы
болсоң, мен сага тийбегенде кимге тием? Мени алчу болсоң ата-энеме айт» деди.
Бала үйүнө барып, алиги багып алган атасына: «Айгандын кызы Алтынайга
жуучу бол. Мен Алтынайды аламын» деди. Анда атасы: «Оо кокуй балам, хан
биздин эмнебизди алат, эмнебизге кызыгып берет? Жеке өтүктүү жете албай,
жоор өтүктүү бата албай жүрсө, балам, бизге эмне деп берет» деди. «Сиз жуучу
болуп барбай турган болсоңуз, мен мындан көрө житип жоголом» деди. «Ушул
баламдан оңолдук эле. Таздын көөнү болбосо, таза кыздын көөнү эмеспи
дегендей, баламдын көөнү эмеспи? барсаң боло» деп кемпири абышкага айтты.
«Макул болот» деп, атасы көк өгүзүн минип алып: «Мен элчимин, жуучумун
ханым. Элчиликке өлүм жок, жуучулукка кордук жок, ханым» деп барды. «Эй,
каңгыган абышка, эмне дейт? Өгүзүнүн куйругуна сүйрөтүп кое бергиле!» деди
хан. Абышканы жыга чаап, өгүзүнө артып кое берди. Кемпири көрө коюп: «Кокуй,
уулум, катының менен куруп кал, абышканы өлтүрүп, өгүзүнө артып кое
бериптир» деди.
— Деги эне көөдөнү бүтүн барбы? деди.
— Ооба.
— Эмесе кейибе, — деди да: «Эртең атам куландан соо болуп турсун деп
жатып калды. Эртең менен атасы азанын айтып турду.
— Ата, барасыңбы? деди.
— Эй, балам, барам, деп чал ханды карай жөнөдү.
— Мен элчимин, жуучумун, ханым! Элчиликке өлүм жок, жуучулукка кордук
жок, ханым! — деп жанына барды.
Абышканы өлтүрүп, жилик-жилик кылып, өгүзүнө артып кое бергиле! деди
хан жигиттерине. Абышканы өлтүрүп, жилик-жилик кылып, өгүзүнө артып кое беришти.
Кечинде өгүз дагы келди! Кемпири көрүп: «Айланайын уулум, абышканы
жилик-жилик кылып кое бериптир» деди. «Эй, эне! Иши кылып мүчөсү келсе
болду» деп бала чалдын жилигин эптеп, кийимин жаап коюп: «Эртең менин атам, азанын айтып турсун» деп жатып калды.
Атасы эртең менен азанын айтып турду.
— Эй, ата, ханга барасыңбы? деди баласы.
— Эй, балам, барамын, — деп көк өгүздү минип алып, мурунку айткан сөзүн
айтып дагы барды. «Абышканы өлтүрүп, сөөгүн өрттөп күлүн артып жибергиле» деди хан. Абышканы өлтүрүп сөөгүн өрттөгөнү жатканда Алтынай бир күңүн жумшап: «Томугун алып, ак чүпүрөккө түйүп, өгүздүн куйругуна байлап жибергиле» деди эле, алар томугун алып, ак чүпүрөккө түйүп, өгүздүн куйругуна байлап жиберди.
«Кокуй, уулум, өгүз келе жатат. Абышка жок» деп кемпир дагы чыйпыйы
чыкты. Бала өгүздүн куйругундагы томукту таап алып, кийимин жаап: «Атам
эртең менен азанын айтып турсун» деди. Атасы эртең менен азанын айтып турду. Абышкага баласы: «Дагы барасыңбы?» деди эле, ал: «Барамын» деп жөнөп кетти.
Абышка ханга келип: «Мен элчи жуучумун, ханым. Элчиликке өлүм жок,
жуучулукка кордук жок» деп дагы айтты эле хан: «Бул тегин чал эмес экен го» деп ойлоп: «Сенин эмнеңди жейин, малың жок болсо, төрт-беш мөөрөй кылам. Ушу мөөрөйдү бүтүрсөң ал. Уулуңду кечинде жибер» деди.
Абышка үйүнө келгенден кийин Алназар Бакы жолдоштору менен кечинде
хандыкына келишти.
«Келсеңер тамда эки бакма жолборс бар, ошону сойгула» деди хан.
Алназар жолборстун мурутун куйкалап койду эле, баягы дос болгон жолборс
даяр болду. Ал жолборстун төрөсү экен, сарайга кирип, экөөнүн мойнун сый
тиштеп чыга калды. Алназар Бакы жилик-жилик кылып союп, текче-текчеге
алып коюп, биринин терисин жамынып, биринин терисин салынып жатып алды.
Эртең менен хан ойгонуп туруп: «Эй желдеттер барсыңарбы? Бая жолборстун
үйүн сасытпай баланын өлүгүн сүйрөп таштагыла!» деди. Бир желдет барып: «Эй, таксыр, жолборсту өлтүрүп коюптур» деди. Падыша калп айтты деп ойлоп, жана бир желдетти жиберди эле, ал дагы: «Эй таксыр, айтсам да өлдүм, айтпасам да өлдүм, жолборсту жилик-жилик кылып таштаптыр, биринин терисин жамынып, биринин терисин салынып алыптыр деди.
Эртеси хан жүз теңгени камыштын арасына чачтырып: «Ушу теңгени таап
бер!» деди.
Алназар Бакы баягы кумурсканын бутун куйкалап койду эле, жүз кумурска
даяр болуп тура калды. «Мына бул камыштын арасына хан жүз теңге чачтыртты.
Ошону таап алып чыккыла» деди Алназар Бакы.
Кумурскалар акчаны бир-бирден сүйрөп чыгышты. Санаса бир теңге жок.
Кумурскаларды кайта жабылтты. Кайта жабылтканда караса баягы бир бутун
үзүп берген кумурска сүйрөй албай жүргөн экен. Алназар Бакы хандын акчасын кумурскаларга бүт жыйнаттырып келип берди эле, хан: «Эми эртең менен бир киши чыгарамын, Алназар Бакы бир киши чыгарсын. Экөөнүн колуна эки чайнек беребиз. Алар көз көргүз жерден суу алып келет. Анын кишиси мурун келсе, мөөрөй аныкы» деди.
Алназар Бакы тегирмендин ташын көчүгүнө байлаган кишисин жиберди. Хан
бир киши кошту. Хандын кишиси сууну чөмөрүп алып жолдун как ортосуна чейин
жеткизбей келе жатат. Ошондо берки тегирмен ташты ыргытып жиберип безип жөнөдү. Хандын кишиси чалкасынан кетти, тигил киши кайра барып, сууну алып келгиче, Алназар Бакынын адамы алда качан ханга алып барып берди. «Эми кечинде жолдош-жороң менен ушу тамга кирип отур. Тамдын төбөсүнө жеткиче көмүр төктүрөмүн. Туш-туштан көрүк менен бастырамын. Чыдап бересиңер — деди.
«Көл ууртар, бир-эки көлдү ууртап кел!» деди Алназар Бакы. Хандын вазири
туш-тушунан усталарды жыйнап келип көрүктү бастырды. Темир ысып боз ала болуп, ичиндегилердин демдери кысылып: «Төксөңчү сууну» дей беришти. Улам «төк» деген сайын көл ууртар окшуп келип, «басып тура тургула!» деди. Бирөө:
«Ой бизди күйдүрүп өлтүрөсүңбү? » деп тура калып далыга бир муштады эле, көл ууртардын оозунан суу атып чыгып, хандын шаарынын бир жагын кошо каптап кетти.
Түнүндө Алназар Бакы кызга жүгүрүп келип, «эми эмне мөөрөй кылат?» деп
сурады, эле кыз: «Эртең кемегени казат, бир койду союп туруп, этин казанга
салат. Бир тутам шыбакты колуна берет. Ошону менен «этти бышыр» дейт. Кудай берериңе алса, шыбак эт бышкыча күйүп турат, кудай бербесине алса, дүр этип тамат да, өчүп калат. Кашыктагы кара суудан ууртатып, нике кыйып мени сага алып берет. Тоюң ошо болот» деди.
Эртең менен койду союп, казанды асып, бир тутам шыбакты Алназардын
колуна берди. Алназар Бакы отту жакты. От күйүп, эт бышып жатты. Эт бышкан убакта от өчтү.
Хан бир кашык кара сууга нике кыйып, Алназарга кызын берди. Алназар
кайнатасынын берген дүнүйөсүн үчөөнө бөлүп берип: «Эми жер үстүнө ким
чыгат» дегенде: «Алпкаракуш чыгат» дешти. «Алпкаракуш кайда болот» деди
бала. «Адырда бир булак бар. Ошол булакты өрдөп чыксаң, баш жагында калың терек бар. Алпкаракуш так ошондо» дешти.
Бала эртең менен чыгып жүрүп отуруп, баягы булакка барды. Барса теректин
башында эки балапан: «Жеди эле жеди, жутту эле жутту» дейт.
Караса, тереке бир ажыдаар оролуп чыгып бара жаткан экен. Ошондо Алназар
Алтынайдын алтын шакегин колунан чыгарып алып: «Сен Алтынайдын шакеги болсоң, ушул ажыдаарды мага өлтүрүп бергиң» деп урду эле, шакек бир жагынан тийип, бир жагынан чыгып, ажыдаар бир убакта жерге шалак деп жыгылды.
Алназар кылыч менен ажыдаарды бөлө чаап алып, айбалта менен теректи
тепкичтеп отуруп, башына чыгып барды.
Барса эки балапан «Жутту эле жутту, жеди эле жеди» деп чыңырып жаткан
экен. Алназар: «Силер эмне кылып жаткан жансыңар?» деп сурады. «Биздин
энебиз чабыттап кетти эле. Ажыдаар келип жеймин дегенде, чыңырдык эле»
дешти. Алназар ажыдаардын куйругун эки балапанга бөлүп берип: «Энең кайсы маалда келет?» деп сурады.
— Энем күүгүмдө келет.
— Кандай келет?
— Жолу болгондо, үйдөй таш үдүрөңдөп, койдой таш кодураңдап келет. Жолу
болбогондо, кызыл шамал ышкырык менен, бороон-чапкын менен келет.
Бир убакта балапандардын энеси келет. Келгенде бороон-чапкын менен узун
терекке келип конот. Узун терек чайпалып токтобой, кыска терекке келип конду. «Жылда тууганымда балдарымды ажыдаар жеп кетүүчү эле. Бул маалга калмак эмес эле. Башыма балаа балдарсыңарбы?» деп чыркырады. «Эй, энеке, башыңа балаа эмеспиз. Жаныңа жапаа балдарбыз» деди балдары.
— Жакшылыкты көргөзөлүбү, жамандыкты көргөзөлүбү?
— Эй балам, жамандыкты көргөзчү! дегенде балдары ажыдаардын көкүрөгүн
көрсөттү эле, Алпкаракуш жутуп жиберди.
— Эй балам, эми жакшылыкты көрсөткүлө! дегенде, балдары баланы көрсөттү
эле, аны да жутуп жиберди.
«Кокуй, как баш, сал эле сал, ташта эле ташта!» десе кулгуп коюп таштабайт.
«Кой, как баш, ичинде ирип кетет, ташта эле ташта» дегенде: «Атаа, балдарым,
кое турсаңар болот эле. Баштагысынан эки эсе артык эр кылдым эле. Эми
биртике кое турсаңар, бүткөн боюн чылк темир кылат элем» деди. Жерге таштап жибергенден кийин Алпкаракуш баладан: «Сен эмне кылып жүргөн жансың? деп сурады эле, Алназар Бакы: «Мен үстүндөгү адам элем. Сени жер үстүнө чыгат дегенинен келдим эле» деди. «Эми бүгүн балдарымдын кайгысы менен чабытым аз болуп калды эле. Эртең чабыттап алайын. Бүрсүгүнкүгө кел. Кырк кашык суу, кырк торгой ал», деди. «Бер дегенде бир кашык суу, бир торгойдон берип тур».
Убадалуу күнүндө Алназар Бакы Алтынайды алып келди. Алпкаракуш даяр
болуп турган экен. Алпкаракуш Алназарды үстүнө мингизип алып учуп жөнөдү.
Бер деген жеринен суу берип, эт берип жүрүп отурду. Бир жерге келгенде
Алпкаракуш: «Келе суу?» деди. «Суу түгөнүп калды», «Келе эт?» деди. «Эт түгөнүп калды эле» деди Алназар.
Алы кеткен Алпкаракуш ылдыйлай баштады. Алназар ыйлап туруп ийри
такымынан кесип берди. «Келе суу» деди. Бир көзүн чегип берди. Жер үстүнө
чыкканда Алпкаракуш тамшанып: «Кийинки берген этиң менен сууң аябай
таттуу экен» деди. «Эт түгөнүп эңиштеп баратканда, ийри такымымдан кесип
бердим, суу дегенде көзүмдү чегип бердим» деди Алназар. «Эми далда жердеги
такымың турар деп, — көзүн бүркүпжиберген экен. «Жакшылыкка жакшылык, ал өлгөнчө жакшылык, жамандыкка-жамандык, ал өлгөнчө жамандык» деп, Алпкаракуш коштошуп алып, жерин карай учуп кетти. Алназар Бакы келинчегин ээрчитип алып, жез кемпирди карай жөнөдү. Бир нече күн жол жүрүп, Алназар Бакы бир күнү үшкүрүндү. «Сен эмне үчүн үшкүрүндүң?» деп сурады Алтынай.
«Эми мен сага жок, сен мага жок» деди Алназар Бакы.
— Эмне үчүн биз бири-бирибизден ажырайбыз?
— Бир жез кемпир сага жумшады эле, ошонун күчү менен сага бардым эле.
— Атаганат, аны атамдын төрүндө экенде айтсаңчы! Атамдын Мыка деген
кушу бар эле. Ошону алып келип, көзүн чокутуп өлтүрөт элек. Адамга жай
бербеген желмогуз абышкасынын көзүн чокутуп өлтүрттүм эле. Өчөштүк менен мага жиберген экен. Анын өзү качып кутулуп кетти эле. Эми илгери барсак, бир түптүү көк таш бар. Ошого барганда мен жибектен аркан эшейин, мени ошо ташка бек таңып байлап кой. Анан сен баргын: «Алып келдиңби?» дегенде, «алып келдим» деп айткын. «Кайда?» дегенде, «балан жерде» деп айтарсың. Ошондо жылан болуп мени карай окторулуп сойлоп жөнөр. «Атаңдын көрү, түбү куртка жакшылык кылган оңбосун» дегин. Ошондо «эмне болду» деп кылчайып тура калат. «Менин карыным ач» деп айтсаң, «ме ачкыч, тамакты өзүң барып ич» деп ачкычты ыргытып жиберер. Дарбазаны ачып, коргондун ичине кирсең, төрүндө бир боз там бар. Ичине кирсең, тыягы сандык, быягы сандык, орто жеринде койдой боз сандык. Ошону бат жара теп. Аны жара тепсең ичинде кол башындай сандык бар. Кол башындай сандыкты жара тепсең, ичинде жети кара кучкач жаны бар. Ошолордун башын бат-бат үзүп өлтүр» деди. Алназар жез кемпирге барды. «Алып келдиңби?» — деди.
— Алып келдим, палан жерде турат — деди. Кемпир жылан болуп окторулуп
сойлоп жөнөдү.
— Атаа, деги куртка жакшылык кылган оңбосун. Мен ачып-арып,
жөө-жалаңдап келсем, тамак жөнүн айтпастан кетип баратасың.
— Мына тамакты өзүң алып ич, деп кемпир ачкычты ыргытып жиберди.
Алназар дарбазаны ачып, төрдөгү боз тамга кирип, койдой боз сандыкты жара
тээп, ичиндеги кол башындай сандыкты жара тээп, ичиндеги жети баштуу
кучкачтын башын үзүп, кайта кызды карай жөнөдү.
Кызды карап жүрүп келсе, бута атым жерде ажыдаар жыгылган экен. Кызга
жүгүрүп эси ооп жаткан экен. Кызды таштан чечип, сууга салып эс алдырып,
кемпирдин шаарына келишти. Экөө эзилишип, «бизге оңой менен мындай шаар, мындай дүнүйө табылбайт» деп жатты. Алтынайдын боюна бүтүп, эгиз эркек бала төрөдү. Агасынын атын Асан, инисинин атын Үсөн койду.
Бир күнү каалганы бекитип койсо, бир киши келип, каалганы кагат. Алтынай
нан бышырып, Алназар Бакы үйдө олтурган экен.
Алназар Бакы тура калайын деди эле, зайыбы басып койду. Өзү барып эшик
ачты. Ал киши Алтынайдын сулуулугунан чалкасынан кетти. Алтынай жоолук менен желпип эс алдырып, бир нан берип, кошунуна жиберди. Көрсө, жаңыдан келип конгон кербен экен. Ал кайрылып кошунуна: Эй кербен башы, бир сулуу айым көрдүм. Ошону сага алып берсем мага эмне берер элең? деди.
— Ушу жолго алып чыккан малымдын жартысын берер элем. Айымды мага
кандай кылып алып бересиң?
— Адам өлтүрө турган уу таап бериңиз. Бир аттын жүгүн бериңиз. Калган
айласын өзүм табамын.
Кербендерди жөнөтүп жиберип, алиги кербенчи Алназар үнүн угардай жерге
келип: «Как жүрөгүм, кара боорум» деп чыңырып жатты. Алназар Бакы: «Ушул кудай урганды жөнөтүп жиберейинчи, кишинин кулак-мээсин жеди» деп кербенчинин жанына келип жайын сурады.
— Эй садагаң кетейин. Бир аттын жүгү менен жолдошторум таштап кетти.
Кара боорум, как жүрөгүм ооруйт.
Анда Алназар Бакы мен эле жүктөп берейин деп, бир жаккы жүгүн жөлөтүп
туруп, экинчи жагын жаңы коюп жатканда кербенчи ууну үйлөп жиберди.
Алназар Бакы ошол замат чалкасынан кетти. Аңгыча кыйкырык чуу чыгып,
кербенчилер шаарга кирип келди. Коркуп кеткен Алтынай эки баласын бир
чуңкурга тыга салып, үстүн бир курмушу менен жаба салып, бир карын майды үстүнө таштай салды. Кербенчилер дүнүйөсүн алып, Алтынайды олжо кылып жөнөдү.
Баягы кербенчи Алназар Бакыга ууну чала үйлөгөн экен, эс алып үйүнө келсе,
эч нерсе жок экен. Карап турса, бир чуңкурда кың-кың үн чыгат. Ача салса бир
карын май менен эки баласы. Алназар Бакы баласын көтөрүп алып, мурунку
келген эски жолун карап жөнөдү. Жөнөп кетип бара жатса, алдынан бир өзөн суу жолукту. Улуу баласын жээкке коюп, кичүүсүн көтөрүп алып суудан кечти.
Суунун ортосуна келгенде сыйгаланып, жыгылып сууга түшүп агып кетти.
Жээктеги баласын карышкыр ала качты. Алназар Бакы эки баласынан ажырап аябай ыйлап, тентип жөнөдү.
Ошол учурда бир шаардын ханы өлгөн экен. Хандын эркек баласы
болбогондон кийин керээз калтырыптыр. «Кушумду учургула кимге консо, ошол хан болсун!» дейт. Хандын кушу үч күнгө чейин эч кимге конбойт экен. Үчүнчү күнүндө шаардан чыга учуп баягы Алназар Бакы жаткан терекке конду. Терекке келип кессе, ичинен Алназар Бакы түшүп келди. «Мына хан, мына бек» деп Алназар Бакыны хан көтөрүштү.
Алназар Бакы хан болуп, ит агытып куш салып жатып калды…
Эмки сөз Алтынайдан. Алтынайды кербендер алып баргандан кийин «мен
алам, сен аласың» болуп талашып калышты. Алтынай: «Эй, кербен-башчылар, мен бир ой кылсам, силер көнөсүңөрбү? деди.
— Эй, садага кетейин айым! Сиздин айтканыңызга биз көнбөгөндө эмне
кылабыз?
— Эми көнө турган болсоңор, баарың кийимиңерди чечип, көйнөк дамбалчан
болуп, көйнөгүңөрдүн этегин байлаштырып алып жарышып келгиле, кимиңер мурун келсеңер ошонуңарга тием.
Баары: «Эй таза адилет адам экен да» дешип жарышканы кетишти. Алар
кеткенден кийин Алтынай бир атын минип алып, башка аттарын айдап алып,
баягы шаарга кирип кетти. Калаага барып аттарды жоготуп жаман кийим
кийинип алып, калаанын ичин кыдырып жүрдү.
Баягы карышкыр ала качкан баланы койчу ажыратып, чоңойтуп, кой
кайтартып алат. Берки сууга аккан бала балыкчынын торуна түшүп балыкчы
багып алат. Койчу ажыратып алган бала кой жайып келсе, бир бала суудан балык алып жатат. «А баатыр бир балык берчи?» десе, «эмине деп берем?» деп, балыгын көтөрүп жөнөйт.
— А баатыр токтой турчу, атың ким?
— Атым Үсөн.
— Эмесе менин атым Асан. Экөөбүз Алназар Бакы дегендин баласы экенбиз.
Мени карышкыр ала качып, койчу ажыратып алып, койчунун баласы болуп
жүрөм. Сен сууга агып, балыкчы кармап алып, сен чоочундун баласы болуп
жүрөсүң. Биз минтип жүргөнчө кетели ,— деп апасы кирген калаага кол
кармашып кирип келишет.
Алназар Бакы бир күнү отуруп үшкүрөт. Аялы сураса айтпайт. Анда Алназар
Бакы ит агытып, куш салып кеткенде, зайыбы Куйту күң деген күңүнө «ушул
Алназар Бакыда чоң күйүт бар, ага түспөлдүү бала болсо, же азган-тозгон катын болсо карай жүргүлө» дейт.
«Макул» деп издемек болду. Куйту күң эртесинде калааны кыдырып жүрсө,
Алназар Бакыга окшош эки бала ар кимден нан сурап жүрөт. Куйту күң: «Кимдин балдарысыңар?» деп сурады. «Алназар Бакы дегендин балдарыбыз. Атабыз кайда экенин билбейбиз» деди.
Куйту күң баланы чакырып алып, жакшы кийим кийгизип, үйүнө отургузуп
койду. Алназар Бакы ит агытып, куш салып, үйүнө кечинде келсе, эки баласы
үйүндө олтурат. Алназар Бакы балдарын көрүп бакырып ыйласа, балдары атасын көрүп бакырып ыйлап, кучакташып калды.
Алназар Бакы дагы бир күнү балдарын ээрчитип, ит агытып, куш салып
кыдырып кетти. Нечен күн, нечен түн жүрүп үйүнө келип үшкүрдү. Зайыбы:
«Балдары болсо табылды, эми ушу балдарынын энеси бар го» деп ойлоп, Куйту
күңгө: «Бир азган-тозгон катын болсо карай жүр» деди.
Күң калааны карап жүрсө, бери караса киши көргүдөй эмес, ары караса сөөгү
таза аял чүмкөнүп жүрөт. Күң аны чакырып алып:
— Бери кел, балам, баш карашып алалы, — деди.
— Эне сиздин башыңызды карап берейин. Менин башым таза эле, — деди. Күң
башын каратып атып байкаса, бети жарк-журк этет.
— Сени падышанын катыны ээрчитип кел, кайыр берем деди эле, жүр, — деп
Алтынайды хандын үйүнө алып келет.
Кечинде Алназар Бакы үйүнө келсе, Алтынай үйүндө отурат. Ошентип,
Алназар эли-журту, бала-бакырасы менен жыргап-куунап жатып калган экен.
