Тең карап, айгинелеп актай агын,
Дааналап катка салып агын анын,
Айтылган уламыш сөз болсо дагы,
Угалы кушка тилмер Кыз баянын.
I
Кезинде кызы да өткөн, Домо да өткөн,
Сермесе колго түшпөй эрк көксөткөн.
Күн бүтүп, Домо карып калган кезде,
Калкына мына мындай сөз көрсөткөн:
Асманда бүркүт шаңшып үйдү айланат,
Добушун Домо жерден байкай калат:
«Э балдар бул баягы Сарежи экен»
Деп анан калдырканын урат, кагат…»
Кете албай көктө бүркүт бул белгиден
Эрчитип балапанын түшүп келген,
Караса: туура отуз жыл салып жүрүп
Домо чал азат кылган Сарежи экен.
Өмүрлүк айрылышып асыл колдон,
Сарежи кеткенине төрт жыл болгон.
«Карыдың, жаныбарым, кош» деген соң
Соңку ирет өтсөм деген ушул жолдон.
II
Домодон эркек болбой, бир кыз калат,
Не чара? Кыз болсо да болор канат.
Өзүнүн көзү тирүү бар чагында,
Оокаттуу жерге берип канааттанат.
Кыз эркин жазмыш оту ысытпаган,
Эрчитип, элиркетип кызытпаган.
Барган жер, дөөлөткө шай болгон менен,
Куш салуу сөөлөтүнө кызыкпаган.
Ошентип жыл артынан жылдар өтөт
Адаттай: сайлар кургап, кырлар көктөп.
Домонун ыраактагы кызы үстүнөн:
Армандуу күндөр учат, нечен көп-көп…
Бир күнү бир себептен иши кылып,
Акеси келинине көңүлү жылып: .
«Я балам, кимди көрүп иттер үрөт?
Деген соң: «Карап көрчү сыртка чыгып».
Келини кайра кирип жооп берет:
«Карадым. Үч бүркүтчү бизге келет,
Бири шат, биринде чоң өкүнүч бар,
Биринде күчтүү күйүт тереңденет».
Акеси: «Туюнтуп айт, балам маган»,
- «Бүркүтү сүйүнгөндүн калтар алган,
Бүркүтү өкүнгөндүн жазып калган,
Бүркүтү күйүнгөндүн кур калтырган…»
Үчөөнү аттан алып, эшик ачып,
Колдогу сый тамакты төгүп, чачып,
Чечилип сыр сырдашып олтурганда
Окуя жогоркудай болгону ачык.
Эртеси бүркүтчүлөр аттанарда:
«Акебай, айтканымды жаман алба,
Бүркүттүн үчүнчүсүн сатып бергин,
Дал ошол жаманы үчүн мени карга».
Акеси бул буйрукка кантип барбайт?
«Сат баатыр, мунуңду» деп, жакын жандайт,
Багжаңдап өкүнүчтүү бүркүт ээси: - Бекер ал! Бекер ал! деп жаны калбайт.
«Жок аке – дейт келини, анткен болбос,
Ызатка качан болсун убал жолдош.
Эң кеми: айгыр үйүр жылкы бергин,
Бүркүттүн ошондо да куну толбос».
Ээсине айтканындай жылкы айдатты,
Ээ бербей бүркүтчүнү ай-кайлатты,
Эң мурда: «Шылдың кылып жүрбөсүн» деп,
Андан соң көңүлү канып көз жайнатты:
Акеси: «Бул бүркүттүн өнөрү эмне?»
Дегенде берген жообу мындай эле: - Бул бүркүт, биринчи ирет мен бүркүт деп,
Үмүтүн биринчи ирет сермегенде:
Түз тийип, таамай мыкчып каман алган,
Каманга каарданып тырмак салган.
Ошондо жалын бүткүл жутуп ийип,
Ошол жал коё болуп катып калган.
Эртелеп ак боз бээни союу керек,
Казысын бөлүү керек үчкө теңеп:
Табактай, аяктайдан, чыныдайдан,
Сугунтуп, коё түшөр күнгө ченеп.
Түшкөн соң көкүрөктөн каман жалы,
Бүркүттүн башкача эле каранганы,
Дейт анда Домо кызы: Бул бүркүттү,
«Төө комдот» деп атайбыз мындан ары.
«Төө комдот» деп атайбыз деген себеп:
Бул бүркүт көргөнүн бүт терип берет,
Жайылып чалгын салып учкан жакка,
Түрүлө төөнү комдоп барыш керек.
Күн санап арбый берсин элдин саны,
Кошулуп жаңы санга улам жаңы,
Анткени – эл канчалык арбын болсо:
Бүркүттүн ошогон тең келер табы.
Эртеси, айткан шартты көңүлгө ала,
Чер жазып канмак үчүн бир санаага,
Тандалган кырк жигитти жанына алып,
Жайылып күйөө чыкты кең талаага.
Сайрандын ушул болуп жан эрмеги,
«Төө комдот» албаган жок эмнелерди…
Карышкыр, түлкү, кулжа, текелерди
Ар жүздөн, жүз ашырып бере берди.
«Төө комдот» илбирс алды, каблан алды,
Умтулуп мырза күйөө салганды алды.
Жаркылдап ат туягы калган жерде:
Күйөөгө: урмат, сыйлык, атак калды.
Бир күнү… ой жорубай эч шумдукка,
Бак – дөөлөт жете тийип ак булутка…
Байкоосуз Домо кызы карап турса,
«Төө комдот» коно калды туурдукка.
«Акетай, болор бир иш болгон экен»,
Деп алып, анан сурап акесинен:
«Кеткен эл, бүгүн аке арбын беле?»
«Жок балам! Балам менен бешөө кеткен!».
«Кудурет күйүтүү күн салган тура,
Салтанат сайран күнү жалган тура,
Чабытта эрдик анты канбаган соң,
«Төө комдот» бешөөн бирдей алган тура.
Деп анан, баш тарта албай эрдик анттан,
Кайгырып ичтен күйүп, кыял тарткан.
Бүркүттү кармап туруп, балта менен –
Колунун ортоңкусун кыя чапкан.
Кош энди бир болор иш болгон экен,
Кир күнөө сенден кетпей, кетти менден.
Шертиң ак, жаныбарым аман бол деп,
Бүркүттү азаттыкка коё берген.
9/ХI 1948
Чолпон-Ата
