Кан бир табактан дилде мөөрөй сайып: «Мени менен ким бука сүзүштүрөт?» деп калкына жардык кылды. «Кандын сөзү эки болбойт» деп, калкы жардыкты уккандан кийин букаларын алып келе баштады. Көп эл чогулгандан кийин чоң кылып тегерек чийим чийдирди. «Кимдин букасы ушул чийимден сүзүп чыгарса, мөөрөй ошонуку болот» деди. Букаларды сүзүштүрө баштады. Кандын ээликтирип эркин өстүргөн букасы букаранын арык тарбайган жаман букасын койсунбу? Ары челип, бери челип, чийимден сүрүп чыгарып жатты. Кан дилдеге карк болду. Арадан бир нече күндөр өттү. «Кой, эми биздин бука кандын букасын сүрүп чыгара албайт, арыктыгы бул болсо, кайдан күчү болот дешип тарай турган болушту. Ошентип үмүтүн үзгөн кезде бир жардынын букасы ээсине айтты: — Сен мени арык, жаман деп, тиги калк чогулган мелдешке алып барып салганың жок. Кеп арык-семиз, жаманда эмес, кеп кайрат менен качырып алууда. Кой сен мени алпарып бир сынап көр, — деди. Анда ээси: «Мен бир табак дилдени кайдан табамын?» деди. Анда бука: «Сен мени алпаргын да канга: мен букамдын башын саяйын. Сиз букаңыздын башын сайбай, баягы айткан дилдеңизди сайыңыз» деп айт, кан макул болот» деди. Жарды бир далай ойго калып туруп, оокат кылып турган жалгыз букасын кандын букасы менен сүзүштүрөм деп алып барды. «Дилдең жок, мөөрөйгө эмне саясың?» деп кан сурады. Жарды: «Мүмкүн болсо, мен букамдын кара башын сайдым» деди. Кан мурутунан күлүп жардынын сунушуна макул болду. Баягы жыйналган калк: «Ай байкуш, тим эле койбой, оокат кылып турган жалгыз букасын канга алдырып жиберип, андан кийин кантип жан сактаар экен» дешип турду. Кандын букасы мындай жаман бука эмес, мындай эки келген букаларды качырып жатат дешти. Жарды букасын алып келип, ыраактан мурунтугун туруп, агытып жиберип туруп калды. Бука жер чапчып өкүрүп, кандын букасын качырды. Кандын букасы сүзүшмөк тургай, кандын дарбазасын талкалап короосуна кире качып кетти. Эл таңданды. Кан оозун ачып калды. Эмне балакет болгонун эч ким түшүнбөдү. «Бу түгөнгүр өкүрүп койсо эле, кандын букасы дарбазасын бузуп кире качты. Деги бир табак дилдени кудай ушуга буюрган экен» дешип калк тарады. Жарды бир табак дилде алганына сүйүнүп, кудуңдап букасын минип алып үйүнө кайтты. Жолдо келе жатып жарды букасынан сыр сурайт: «Ээ, досум, кандын килейген букасы сенден эмне болуп качты?» — Анын эмнесине таң каласың, мен аны музоо кезегинде аябай эсин оодара сүзгөм. Ошондон кийин: «Музоосунда сүздүргөн, өгүз болгондо да коркот» деген сөз калыптыр.
МЫШЫК, ТҮЛКҮ, АЮУ, КАРЫШКЫР
Мышыкты бир күнү ит кубалап, иттен качып бара жатса, алдынан түлкү чыкты. «Ой, сен кимсиң?» деп түлкү мышыктан сурады. Мышык: «Мен азуулуу айбандардын падышасымын, сенин үйүң кайда, сага конокко келдим» деди. «Менин үйүм мына» деп түлкү ар жагына бир чыгып, бер жагына бир чыгып, жылмаңдап бир ийинге ээрчитип барат экен. «Сен азуулуу айбандарга кабар кылгын, мени жакшылап конок кылышсын» деди мышык. Түлкү жасоол болуп, азуулуу айбандарга бара жатса, алдынан карышкыр чыкты. Карышкыр: «Сен кайда бара жатасың?» деп сурады. «Биздин үйгө азуулуулардын падышасы мейманга келип калды, тамак камдагын деп жиберди» деди. Карышкыр бир кой жетелеп алды. Түлкү андан ары жүгүрүп бара жатса, алдынан аюу чыкты. «Түлкү, сен кайда чаап баратасың?» деп сурады аюу. «Биздин үйгө азуулуулардын падышасы мейманга келип калды. Тамак камдагын» деп түлкү аюуга айтты. Аюу бир торпогун жетелеп алды. Аюу, карышкыр, түлкү үчөө мышыктын үстүнө келип: «Падышага үйрөнүшкөн сен тамак бергин» деп аюу менен карышкыр торпогун, коюн өлтүрүп түлкүгө беришти. «Падышаны ыраактан көрөмүн» деп аюу карагайдын башына чыгып кетти. «Мен мына бул жерден көрөмүн» деп карышкыр ийиндин оозундагы чөпкө жашынып жатты. «Падыша аке, тышка чыгып, тамак жеңиз» деп мышыкка түлкү кабар берди эле, ал ийинден чыгып тамакты кырылдай жей баштады. Аюу карагайдын башында турса дагы коркуп отурду. Падышаны көрөйүн дегендей карышкыр чөптү кыймылдатып койду эле, мышык чычкан экен деп жутунуп калды. Карышкыр: «Мени көргөн экен» деп былк этпей калды. Карышкыр чыдай албай дагы чөптү кыймылдатты. Мышык секирип барып басты эле, карышкыр тура качты. Баягы мени кууган ит экен деп, мышык карагайды көздөй чыга качты. Мени көрүп койгон экен деп карагайдагы аюу качам деп учуп өлүптүр.
КӨЧПӨСБАЙДЫН БАЛАСЫ
Бир заманда Көчпөсбай, Көчөрбай деген эки бай болуптур. Көчөрбай ар дайым жайлы-жайы менен жайлоого көчүп, кышты-кыштай ар кайсы кыштоого көчүп, малын багып жүрчү экен. Көчпөсбай жайы-кышы бир жеринде олтуруп, өмүрүндө көчпөптүр. Бир жылы жут болуп, тегерегиндеги оту түгөнгөндөн кийин, Көчпөсбай көчмөкчү болуптур. Көчүп көнбөгөн Көчпөсбайдын аялы бир жүгүн унаага артса, бирин унутуп, үзүгүн таңылчакка таңса кийизин унутуп, чөмүчүн салса, кашыгын унутуп жатып, күн чыккандан үйүн чечкен, күн батканда араң жыйнап бүтүшүптүр. Ошентип, айдын жарыгы менен Көчпөсбай көчүп жөнөйт. Жолдо келе жатып баласы: «Менин сакам журтта калган турбайбы» деди. Атасы: «Балам, чаап барып алып келе койгун» деди. Бала өзүнүн кызыл бууданын минип, журтту көздөй келе жатса, аты токтой калып балага айтты: «Эрдигиң бар эсиң жок, жаш бала, менин көргөнүмдү көрдүңбү, менин билгенимди билдиңби? Журтта жети баштуу жез кемпир отурат. Мен аттан жапыз, иттен бийик болгондо, сен амалын таап, эптеп саканы алып кач» деди. Барса кемпир мойнун жерге салып, саканы карап шылкыйып олтуруптур. Бала: «Энеке, сакамды алып берип коюңузчу» деди. Кемпир анткорлонуп: «Ой, айланайын балам, өзүм араң жанмын, олтурсам тура албаймын, турсам отура албаймын, жаш бала эмессиңби, өзүң түшө калып ала койгун» деди. Бала кемпирдин кууланып жатканын билип: «Ээ энеке, жар боорундагы жарганатты карачы» деди. Кемпир мойнун буруп карай салганда, бала саканы эңип алып качып жөнөдү. Кемпир такымдап артынан кууп калды. Бала качып отуруп, кой кайтарган абышкага жолугат. Абышка баланын качып келе жаткан жөн жайын билгенден кийин: «Мага бала болосуңбу?» дейт. Бала: «Болоюн» деди. Ошентип, абышканын үйүнө барып олтурса бир кара ит үч күчүктү ээрчитип жүрөт. Бала күчүктөр менен моюндашып уктап жатып түш көрөт. Түшүндө жез кемпир «сени жебесем» деп кууп жүргөн болот. Бала чочуп ойгонуп, күчүктөрүн көтөрүп жөө качып жөнөйт. Бир нече күн жол жүрүп, аябай чарчап бир жерге келип уктап калат. Күчүктөр болсо кемпирдин келе жаткан табышын бир күндүк жерден билип, баланы ойготушат. Ойгонсо күчүктөрү дөбөт болуп чоңоюп калыптыр. Ошол жерден күчүктөрүнө ат коет. Чоңун «Угар кулак», ортончусун «Көрөр көз», кичүүсүн «Жер тыңшаар» деп атайт. Аңгыча сокусун минип, сокбилегин камчыланып кемпир да келип калат. Кемпир жете бергенде бала иттерин кемпирге коё берди эле, балага жалынып «иттериңди чакырып алгың, экөөбүз жарашалык, мен сага кызымды берейин» дейт. Бала балалык кылып, кемпирди ажыратып алып, анын кызын алып туруп калат. Бала күнүгө иттерин ээрчитип, мергенчилик кылып жүрчү экен. Бир күнү аялы балага: «Сен өзүң эчтеке ата албайсың, иттериңдин аркасы менен аң уулап жүрөсүң, кыйын болсоң, иттерди үйгө таштап өзүң барып атып келчи» дейт. Бала: «Өзүм эле атамын» деп, тоого чыгып кетсе, баягы кемпир артынан кууп келет. Бала «эки ача терек бол, ортосунда мен болоюн» деп мылтыгын ыргытып жиберет. Мылтыгы эки ача терек болуп, бала теректин башына чыга качат. Кемпир келип бир тишин сууруп алып, балта менен теректин түбүн казып кирет. Ошол кезде бир кызыл түлкү келип: «Ой, эне, сиз чарчап калыпсыз, эс алып туруңуз, балта, арааңызды мага бериңиз, мен кесе турайын» деди. Кемпир сүйүнүп жарагын берип, өзү барып уктап калат. Түлкү кесимиш болуп олтуруп, жабдыгын көлгө салып, өзү качып кетет. Бир убакта кемпир туруп караса, балта, араасы жок, түлкү да жок, кемпир ачууланып дагы бир тишин сууруп балта кылып, бир тишин сууруп араа кылып, теректи чаап олтурса бир ак түлкү келип: «Ой, энеке, сиз карыган киши экенсиз, чарчап калдыңыз го, теректи мен чабайын, сиз эс ала туруңуз» деди. Кемпир: «Мени жана бир кызыл түлкү алдап, жабдыгымды сууга салып кетти, эми жабдык кылар тишим да калбай калды» деди. Анда түлкү: «Ой, энеке, сиз алжып калсаңыз керек, кызыл түлкүнүн сырын ушул убакка чейин биле элек турбайсызбы, кызыл түлкү куу болот, өзүңүз ойлонуңузчу, ак түлкү жакшыбы, кызыл түлкү жакшыбы?» деди. Кемпир: «Ак түлкү эле жакшы» деп, жабдыгын берип, дагы уктап калды. Түлкү кесимиш болуп олтуруп, жабдыгын сууга салып, өзү качып кетет. Аңгыча асмандан бир карга учуп өттү эле, бала: «Ой карга менин иттерим бар эле, ошолорго кабар берип койсоң» деди. Карга учуп барып үч итине кабар айтты. Кемпирдин кызы иттерди терекке байлап койгон экен. Иттер теректи түп тамыры менен жулуп алышып, балага жетип келишти. Ошол жерден үчөө кемпир менен алышып отуруп, көлгө түшүп кетишет. Бала болсо теректен түшүп, иттерин күтүп отурса иттери кемпирди өлтүрүп, суудан чыгышты. Бала аларды ээрчиткен бойдон үйүнө келип, аялынын кастыгын билген соң чекеге атып өлтүрөт. «Эми жоомдон кутулдум го» деп, баягы багып алган атасына барып, бала атын минип, үч итин ээрчитип, үйүнө кетмек болуп жолго чыгат. Айылга жакындаганда чогулган элди көрүп, чуулдаган үндү угуп, бир койчудан: «Бул эмнеге чогулуп жаткан эл?» деп сурады эле, анда койчу: «Ээ балам, анын эмнесин сурайсың. Мен ошол үйдүн койчусумун, чуу чыккан Көчпөсбай деген байдын үйү, өзү өмүрүндө көчүп көргөн киши эмес эле, мындан эки жыл мурун жайыты түгөнүп, тегерегинде оттой турган чөп калбай калганда, бүт өмүрүндө бир гана көчкөн болучу. Ошондо жалгыз баласынын сакасы журтта калып, «сакамды алып келемин» деп кеткен эле, ошол бойдон байдын баласы кайткан жок. Көчпөсбай ошонун ашын берип жатат» деди. Бала койчунун сөзүн угуп: «Эмесе, байга барып сүйүнчү алгын, ошол баласы менмин» деди. Койчу тебетейин көккө ыргытып, таягын алыс ыркытып, байдын астынан чыгып: «Сүйүнчү байым, сүйүнчү!» деди. Бай ачууланып: «Мен уулума аш берип жатсам, сен сүйүнчү дейсиң, кана айтчы, эмнеге сүйүнөм, жалгыз баламдан айрылганыма сүйүнөмбү?» деди. Анда койчу: «Байым, сүйүнчү!.. Ачууңду тыйгын, эл-журтуңду жыйгын, тойго айланткын, жалгыз уулуң кайтып келди» деди. Бай сүйүнүп, уулу менен көрүшүп, ашын тойго айландырып, жыргап жатып калган экен.
АЛТЫН КУШ
Илгери бир абышканын үч уулу жана бир чоң түп алмасы бар экен. Ар жылы анын мөмөсүн жеп, абышка жашарып турчу экен. Бир жылы быша элек кезинде ошол алмасын белгисиз бирөө келип жеп кетет. Келерки жылы абышканын улуу баласы күзөтүп отуруп, түн ортосу ченде уктап калып, жегизип жибериптир. Андан кийин ортончусу күзөтүп, ал дагы уктап калат. Абышка үчүнчү жылы кичүү баласына кайтартат, ал уктабастан, куурай ойноп отура берет. Бир убакта алтын куш келип алмага конуп, алманы жей баштайт. Бала акырын барып, канаттан алганда куш учуп кетип, бир канаты үзүлүп, колунда калат. Бала эртеси атасына куштун бир канатын алып келди эле, атасы: «Канатын таапсыңар, эми өзүн тапкыла» дейт. Кушту издемек болушуп, абышканын эки уулу келишкен ат минип, келишимдүү курал алып жүрүп кетет. Ошондо абышканын кичүү баласы: «Мен да барамын» деп атасынан уруксат сурайт. Атасы макул болуп, сары кунанын балага токуп берет. Бала жүрүп отуруп жол боюндагы кара ташка келип такалат. Кара ташта кара жазуу турат: «Сол жакка баргандын өзү өлөт, оң жакка баргандын аты өлөт». Ошондо сары кунанга тил бүтүп: «Өлсөм өлөрмүн, оң жакка бара бер» дептир. Бала оң жакка түшүп олтуруп бир токойдун ичине киргенде бир бөрү качырып сала берет. Бала аттан түшө качат. Бөрү атты басып калат. Аттан айрылып, бир терекке жашырынып ыйлап отурган балага карышкыр жетип келет. Бала коркуп кетет. Ошондо бөрү: «Коркпо, мен сенин атыңды жедим, эми тилегиңе жеткиремин» деди. «Издегеним алтын куш эле» дейт бала. Анда карышкыр: «Эми сен менин үстүмө минип, көзүңдү жум» деди. Бала бөрүгө минип, көзүн жумду эле, бөрү нечен тоолорду ашып, бир убакта «көзүңдү ач!» деди. Бала көзүн ачса, бир шаарга келиптир. Ошондо бөрү: «Куш мына бул үйдө, акырын барып бутунан албай, канатынан кармап алып чык» дептир. Бала киргенден кийин карышкырдын сөзүн унутуп, куштун бутунан алса, бутундагы коңгуроосу шылдырап кетип, кандын жигиттери ойгонуп, баланы кармап алышат. Эртең менен канга алып келди эле, кан: «Кушту неге уурдадың?» деди. Анда бала: «Менин атамдын бир түп алмасы бар эле, ошону жеген сайын атам жашарып туруучу эле, кушуңуз үч жылдан бери алманы жеп кетип, атам ошондон бери карып бара жатат» деди. Кан: «Атаңдын жумушунда жүргөн бала экенсиң, сенин каныңды кечтим ушу жакта бир кандын алтын жалдуу, алтын куйруктуу аты бар, ошону алып келсең, кушту беремин» деди. Бала бөрүгө келип. «Кан бир кандын алтын жалдуу, алтын куйруктуу аты бар, ошону алып келсең, алтын кушту беремин деп айтты» деди. Анда бөрү: «Коркпогун, үстүмө мин да, көзүңдү жум» дейт. Бөрү бир убакта «көзүңдү ач!» дегенде бала көзүн ачса, дагы бир шаарга келип калыптыр. Ошондо бөрү: «Кырк сарайдан кийин бир сарай бар, ошол сарайдын ичинде алтын жалдуу ат бар, чылбырдан кармабастан, акырын жалдан алып жетелеп чык» деди. Бала кирип барып карышкырдын айтканын унутуп коюп, чылбырдан жетелеп алып чыгам деп дагы колго түшүп калат. Эртеси кандын алдына алып барганда бала эмне үчүн келгенин айтты. Анда кан: «Сен бала, атаңдын жумушунда жүргөн экенсиң. Сени жазага тартпайм. Ушул жакта Банча деген кандын бир сулуу кызы бар, ошону алып келсең, алтын жалдуу, куйруктуу атымды беремин деди» деп, бөрүгө айтты эле, анда бөрү: «Дагы үстүмө мин» деди. Бала бөрүгө минип, көзүн жумду. Бөрү жүрүп олтуруп, «ач көзүңдү» дегенде көзүн ачып эки жагын караса, таң сүрүп калыптыр. Ошондо бөрү «сен ала албайсың, эми мен барайын» деп баланы ошол жерге таштап, өзү жөнөп кетти. Кандын кызы эртең менен алдына кырк кыз, артына кырк кыз, оң жагына кырк кыз, сол жагына кырк кыз алып, бак ичине сейилдикке чыккан эле. Бөрү тамдан секирип түшүп, алма жыгачына жашынып туруп, кыздар жанынан өтө бергенде кандын кызын илип кетти. Жолдо келатып кыз менен бала бири-бирине ашык болуп калат. Бала бөрүгө: «Экөөбүз айрылбайбыз, ушунун ылаажысын тапсаң экен» деди. Ошону менен шаарга келишти. Бөрү кубулуп, баягы кыздан да сулуу кыз болду. Бала канга айткан кызың деп кубулган бөрүнү алып келди эле, кан балага ыраазы болуп, атын берди. Кыз менен бала андан ары кете беришти. Кан кызды бир үйгө киргизип коюп, бир убакта жанына барып отурайын десе, кыз жок, карышкыр турат. Кан коркуп чалкасынан кетип, эси ооп калганда карышкыр сыртка чыгып жолуна түшөт. Аңгыча бөрү кыз менен баланын артынан жете келди, үчөө алтын кушу бар кандын шаарын көздөй жөнөштү. Жолдо бала бөрүгө: «Бул аттан да айрылгым келбейт, ушуга бир амал тап» деди. Бөрү: «Макул» деп кубулду да, келишимдүү ат болду. Бала атты канга алып барып берди эле, кан ыраазы болуп, ага алтын кушун берди. Бала алтын кушту колуна кондуруп алтын жалдуу атты минип, сулуу кызды алып өз үйүн көздөй андан ары жөнөп кете берди. Кан ушул күнү уучуларын жыйнап, баягы бала алып келип берген атты минип тоого ууга чыгат. Уучулар бир түзөңгө аттарын тушап коюп, өзүлөрү кийик өңүп кетишет. Алар кетери менен ат болуп кубулган бөрү өз түрүнө келип, тушалган аттардын баарын жеп алып балага жете келет. Үчөө жүрүп олтуруп, баягы баланын атын жеген токойго келгенде токтошуп, бөрү балага бир мурутунан бир кыл жулуп берип достошуп ошол жерде калат. Кыз менен бала андан ары жүрүп олтурат. Бир кезде кыз: «Ушул жерде ат чалдырып, түнөп кетели» дейт. Бала макул болуп, конуп калышат. Экөө уктап жатканда эки агасы келип: «Атабыз бул тапты, экөөң таппадың, — деп, — бизди жаман көрөт» деп акылдашып, инисин өлтүрүп, кызын, кушун жана атын алып кете беришет. Бир күнү баягы токойду көздөй жүргөн желден улам бөрү баланын жытын сезип, ага жетип келет да, досунун өлүгүн каргалар чокуп жеп жатканын көрөт. Ал жерден бөрү каргалардын пашаасын кармап алып: «Өлбөстүн суусун алып келгиле, же болбосо коё бербеймин» дейт. Карганын пашаасы каргаларды өлбөстүн суусуна жиберет. Алар өлбөстүн суусун оозуна алып жетип келишет. Бөрү карганын төрөсүнүн канын сууга аралаштырып балага сыйпайт. Бала: «Көп уктап калыптырмын» деп тура келет. Бөрү балага: «Сени агаларың өлтүрүп кетиптир. Менин үстүмө мин, үйүңө алып барып коеюн» дейт. Барса кызды улуу агасы алганы жатыптыр. Бала: «Үйгө кирип, чоор ойноп берүүгө уруксат сурап бер» деп, бир кемпирди атасына жиберет. Кемпир тыштан кирип: «Бир бала чоор ойноп берейин, уруксатпы деп жатат» деди. Анда атасы: «Кирсин, балким, менин кичүү баламдын күүсүн ойноор, кирсин» деди. Бала үйгө кирип чоор ойноп берет. Ошондо кыз: «Мени алган бала ушул, бул экөө муну өлтүрүп, мени мында алып келген» деди. Атасы иштин жайын түшүнүп, кызды кичүү баласына алып берди. Бир күнү баягы карышкыр кубулуп дубана болуп балага келди. Бала аны таанып, жакшылап урматтап, коноктоп узатып жиберет. Абышка жыл сайын баягы алманын мөмөсүн жеп, жылдан-жылга жашарат экен.
МИҢБАЙ, ЖҮЗБАЙ
Бар экең, жок экен, Миңбай менен Жүзбай деген болгон экен. Миңбайдын миң кою, бир баласы, Жүзбайдын жүз кою, бир баласы бар экен. Миңбайдын баласы бир күнү коюн талаага кайтарып чыгып уктап калса, карышкыр келип койду эртеден түшкө чейин кырат. Бала ойгонбостон уктап жата берет. Жүзбайдын баласы кой кайтарып жүрүп, Миңбайдын коюн карышкыр кырып жатканын көрүп, баласын ойготту: -Кокуй, куураткыр, коюңду карышкыр кырып кетпедиби,-деди. Миңбайдын баласы тура калып жаакка бир салат. -Сен жүз коюң менен мага теңелгиң келеби? Менин миң коюм бар, эмне үчүн ойготосуң, эң кызык түш көрүп жаттым але, түшүмү таап бер,- деп урушту. Жүзбайдын баласы да карап турбастан экөө бешимден урушкан кечке чейин урушту. Акырында Жүзбайдын баласы: -Эмне түш көрдүң, айтчы, каадалуу түшүңдү угайын?-деди. Миңбайдың баласы: -Каадалуу түш дейт тура, башыма күн тууп, аягыма ай тууп, орто жериме чолпон жылдыз чоң тууп жатыптыр, бул каадалуу түш эмегенде, карышкыр кырган кой каадалуу бекен?-деди. Жүзбайдын баласы: -Сатасыңбы түшүңдү,-деди. Миңбайдын баласы: -Сатамын, карышкыр канча коюмду кырса, ошончо кой берип алгын,-деп убадалашты. Жүзбайдын баласы: -Карышкыр канчалык коюңду кырды экен, батырак санагын,-деп санаттырды. Миңбайдын баласы коюн санаса туура жүз коюн кырыптыр. -Жүз коюм өлүптүр, жүз коюңду берип аласыңбы?-дейт. -Алдым, саттым береке,-деп кол алышып кечинде үйлөрүнө кайтып кетишет. Жүзбайдын баласы эл жата үйүнө барды. Жүзбай тура калып: -Кокуй балам, коюң кана?-деди. Баласы: -Атаке, түшкө сатып жибердим,-деди. Жүзбай: -Ал эмне болгон түш экен, жүз койдун баарын саттыңбы?-десе, баласы күлүп жиберип: -Башыма күн тууп, аягыма ай тууп, орто жериме чолпон жылдыз тууган түшкө саттым, атаке,-деди. Атасы ордунан тура калып, жеткен жеринде келтек менен, жетпеген жеринде тезек менен уруп баласын кубалады. -Эгер койду таппай үйгө келе турган болсоң, ичиңди жарып, башынды итке салбасам менин Жүзбай атым өчсүн — деп атасы ачууланып кала берди. Бала айлап, күндөп жүрүп олтурду. Башы таз болду, курсагы ач болду, ошондо асманда учуп бара жаткан каргага карап айтты: -Карга аке, ынтымакка келели, бир табактан жешели, ачкадан өлүп баратам, бир кайыр этиңиз,-деп колун каргага сунган убакта, карга айтат: -Ошондой бол, таз балам! Коюңа салган чөптү жейин десем жата калып таш алып, тура калып баш алып уруучу элең, сага чала,-деп өтүп кетти. Мындан кийин үстүнөн бир топ көгүчкөндөр өттү. Буга да: -Көгүчкөн аке, ынтымакка келели, бир табактан жешели, ачкадан өлүп баратам, сен бир кылчы кайырды,-деп колун сунду.Көгүчкөн: -Ошондой бол, таз балам, кар буркандап жамгыр жааганда, жем издеп кокус мен барсам, тузак тартып ата энемди, бала-чакамды кармап алгансың. Ата-энең кое бер, убал болот десе, убал болсо кудайым адал кылбай эле койбойбу деп, шишкебек кылуучу элең, ии ошону эми көргөнүң!-деп өтүп кетти. Канаттуудан айла болбогондой кийин бала жүрүп олтуруп, бутун шилтей албай, каруусу калбаганда «өлсөм дагы адам жатпас дөбө деген дөбөгө жетип этимди карга, кузгун жесин» деп, башына таяк жасап, көзү чекчейип, бели бөкчөйүп, жатып үргүлөп уктап кетти. Таң агарып атканда бир адам келип: «Тур, атка мингин», деп мингизип алып жүрүп кетти. Түш болгондо баягы адам артын караса түрү суук бир таз бала атына минип келе жатканын көрүп, саадагын сууруп атайын деп, кайра ойлонуп: «Никем ушуга буюрган экен» деп тура калып башына дары сыйпап, жети күндө капкара кундуздай чач чыгарды. Бул адам Күлгакы деген сыйкырчы кемпирдин кызы экен. Сейит чал дегендин Өмүраалы деген уулуна тиймек болуп, убадасын берип, ушу түнү адам жатпас дөбөгө Өмүраалы келип, кызды алып кетмекчи болгон экен. Өмүраалы бир күн эсебинен жаңылып калып, ал күнү келбей калыптыр. Кыздын аты Айымсулуу экен. Ал буйрук экен деп баягы таз балага тийди. Баланын аты Чыныбек. Бир нече күндөн кийин Айымсулуу түш көрүп, эртең менен Чыныбекке: -Түндө түшүмдө Өмүраалы кырк жигити менен Чыныбекти өлтүрүп, колуктумду таап аламын деп жолго чыгыптыр,-деди.Чыныбек: -Анда эң жакшы түш, эмесе мен аны өлтүрөт экемин,-деп Өмүраалынын келе турган жолуна чоң ак үй болуп кубулуп, кырк кулактуу казан болуп, ичинде толтура эт болуп кайнап турду. Өмүраалы кырк жигити менен келип: -Кокуй, Чыныбек таз ушул окшойт, сабагыла — десе, жигиттери: -Адам баласы кантип үй, от болуп калсын, жолдогу бышып турган бейиштин тамагынан жебей кетсек жолубуз болбойт,-деп түшө калып казандын кырк кулагынан кармап чыгарайын дегенде, казан жарылып кетип, Өмүраалы баш болуп кырк жигити күйүп өлүп калышты. Чыныбек так үшүнтүп, айла менен өлтүргөнүн Айымсулууга айтып берди. -Эми уулунун артынан Сейит чал келет,-деп Чыныбек таз Сейит чалдын келе турган жолун тосуп, ак тайлак болуп кубулуп жүрдү. Сейит чал көрөрү менен Чыныбек таз экенин билип, тайлакты кармап алып үйүнө алып барып чөгөрүп, темир казыкты еркөчүнө кагып: -Келинимди таап, баламды тиргизип бергин,-деп боздотуп кыйнай баштады. Чыныбек тайлак болуп муңканып, эки көзүнүн жашын мончоктотуп төгүп, боздоп турду. Сейит чалдын Ашымкан, Кишимкан деген эки кызы келип: -Айланайын аке, адам баласы кантип тайлак болуп жүрсүн, бекер жанын кыйнабасаң, бу деле кудайдын бир макулугу турбайбы,-дешти. Сейит чал: -Кыздарым, баламдын түбүнө жеткен чунак ушу,-деп ансайын тайлакты ура баштады. Эки кызы: -Атаке, тайлагыңызды бизге бериңиз, Ит-Ичпестин Ала-Көлүнө сугаралы, эгер суудан ичсе тайлак экени чын, ичпесе адам баласы — Чыныбек таздын нак өзү болот. Андан кийин эмне кылсаңыз өзүңүз билиңиз,-дешти. Сейит чал тайлакты кыздарына бербей койду эле, эки кызы таарынып мойнуна аркан тагып «муунуп өлөбүз» дешип атасын коркутушту. «Баламдын үстүнө кыздарымдан айрылбайын», деп тайлакты кыздарга бере салды. Кыздар жетелеп Ит-Ичпестин Ала-Көлүнө жетишти. Тайлакты сугармакчы болгондо Чыныбек акең коргошун болуп суунун түбүнө түшүп кетти. Эки кыз алаканын шак коюп, көчүгүн жерге так коюп, тилдерин жебиретип, атасына ыйлап келишти. -Ырас эле куйту таз экен, суунун түбүнө коргошун болуп чөгүп кетти,-деди. -Эчак эле айтпадым беле, чунак кыздар, чуулдап жүрүп ушуну кылмак элеңер, кайсы жерге түшкөнүн көрсөтүп бергиле,-деп эки кызын ээрчитип Сейит чал сууга келип, сууну ууртап коргошунду тиштеп алайын дегенде, Чыныбек жөргөмуш болуп, бир теректин башына жөргөлөп чыгып кетти. Сейит чал жылкычы чымчык болуп жөргөмүшту эми тиштеймин дегенде, Чыныбек асманга турумтай болуп учту. Жылкычы чымчыкты тырпыратып, кыздарын кыңшылатып, мээсин чукуп, көзүн оюп өлтүрүп таштады. Чыныбек турумтай болуп учуп кетти. Чыныбек Айымсулууга келип:
Эми эл-журттуу жерге барып, оокат кылалы,-деп Кара хан дегендин жерине келишти. Экөө чөп алачык кылып алып, айылдын четинде турушту. Бир күнү хан кырк жигитин ээрчитип, куш салууга чыкты. Хан кушун бир коёнго салса, албастан айланып учуп, Чыныбектин чөп алачыгына конуп олтуруп алды. Хан келип: -Ой, үйдө адам болсо чыгып кушумду алып бергилечи,-деди. Айымсулуу Чыныбекти карап: -Хан келди, батыраак чыгып кушун алып берчи,-деди. Чыныбек: -Өзүң деле алып бере койбойсуңбу, хан жутуп коймок беле сени,- деп кекетип койду. Айымсулуу кушту алып бере коеюн деп, эшикке чыга калды. Хан Чыныбектин аялынын сулуулугуна эси ооп аттан кулап түштү. Айымсулуу: -Ушунча хан болуп туруп киши көрбөгөн экенсиз,-деп аттантып, колуна кушун кондуруп узатып жиберди. Хан Айымсулууга ашык болуп, кандайча колго түшүрөрүн билбей, бир күнү Чыныбекти чакырып алып: -Чыныбек баатыр, бир тамаша салайын деп жатамын, жалгыз жатып сен да эриккендирсиң, көптөн бери тим жатып мен да эриктим. Ат сайышып жашынмак ойнойлу,-деди. Чыныбек: -Макул, нече күндөн жашыналы, кимден башталсын?-деди. Хан: -Үч күндөн болсун, менден башталсын,-деди. Хан жашырынды, таз ары-бери күйпөлөңдөп чуркап жүргөнүн Айымсулуу көрүп: -Эмне кылып жүрөсүң?-десе, -Ханды карап жүрөмүн-деди. -Кайдан карайсын? -Кайдан карамак элем, ушулардан карап табамын да! Айымсулуу наараазылык сөз катты: -Булардан таба албайсың, ат байланган сарайда чоң ак эркеч турат, ушуну сакалдан алып сабасаң, хан өзү туруп келет. Айтканыңдай ал эчкини сабаса, «Чыныбек баатыр, мөрөй сеники» деп тура келди. Хан экинчи күнү жашынганда Чыныбек ары карап, бери карап, таба албай жүргөндө, Айымсулуу чакырып алып: -Жардын түбүндөгү теректи өзөгүнө чейин кессең өзү туруп келет,- деди. Чыныбек чуркап барып, өзөгүнө чейин теректи кессе, «мөрөй сеники Чыныбек баатыр» деп, хан ордунан туруп келди. Үчүнчү күнү хан жашынганда Айымсулуу Чыныбектен: -Ханды кайдан табасың?- деп калат. -Анын эмнесин сурайсың, сарайдагы ак эркечти сабап, жардын алдындагы теректи кессем өзү эле келбейби!-деди. Айымсулуу: -Ай кудай алгыр, ал хан жакын жерде жок, Сасык-Көлдүн аралында кара буура болуп чөгүп жатат. Он эки кайың таякты суусунан кесип алып, ошолоруң сынганча сабасаң гана хан анан туруп келет. Үйдүн тегерегинен ханды алты жыл издесең да табалбайсың,-деди. Чыныбек он эки четин таяк, он эки кайың таяк кыйып алып, аралда жаткан кара буураны бакылдатып жыйырма төрт таягы сынганча сабаганда: -Чыныбек баатыр, мөрөй сеники,-деп ордунан туруп келди. Хан: -Эми Чыныбек баатыр сен жашынган,-деди. Чыныбек кап менен кементайды көтөрүп алып чуркаган бойдон Айымсулууга келди да: -Мен алачыктын артына жашынайын, сен ханга айтпагын,-деди. Анда Айымсулуу: -Кокуй, сен кууратканы жүргөн турбайсыңбы?-деп, Чыныбекти оймок кылып сөөмөйүнө салынып, көйнөгүнүн этегин кайып олтуруп алды. Хан ары карап, бери карап таба албай, айласы кеткенде: -Чыныбек баатыр, мөрөй сеники, бери кел,-деп чакырды. Чыныбек колдон түшүп, хандын жанына келди. Экинчи күнү жашынганда Чыныбекти Айымсулуу колундагы ийнесинин саптаган жиби учундагы түйүнгө кошо түйүп жашырды. Хан ары-бери карап таба албай, айласы кетти. Чыныбек баатыр, мөрөй сеники,-деп чакырды. Чыныбек: Жаныңызда олтурсам көрбөйсүз,-деп тура келди. Үчүнчү жашынганда Айымсулуу ийне кылып Чыныбекти жакасына сайып койду Хан ары-бери карап, таба албай айласы кеткен соң:
Мөрөй сеники, Чыныбек баатыр, кел,-деди. Чыныбек дагы оодунан туруп келди. Хан эми өзү жашынганын да таптырып, Чыныбек жашынганда таба албай, аялын уттуруп ичи күйүп, хандыгына таянып аялын бербей койду. Хан бир күнү эли-журтун жыйнап: -Ким Чыныбектин аялын алып берет?-деп жар чакырды. Ошондо оозунда тиши жок, алтымыш жаштагы бир кемпир: -Таксыр, ханым, мени он беш жаштагы балага алып берсеңиз, мен алып берейин, аны «Ит-Ичпестин Ала Көлүнөн суу алып кел, хан ооруп жатат, дарысы ошол суу экен,-десек барат,- үч күндөн калбай келгин, кала турган болсоң, аялың хандыкы дейбиз. Ал сууга барган соң үч күн эмес, үч жылда да келбейт,-деди. Хан бул ойду туура көрүп, Чыныбекти чакырып, бир көнөк берип:
Ит-Ичпестин Ала-Көлүнөн ушуну менен бир суу алып кел, үч күндөн калба, үч күндөн калсаң, аялың меники болот,-деп буюрду. Чыныбек макул болуп көнөктү алып, үйүнө келип, Айымсулуу менен акылдашып, үч күнгө чейин көнөккө толтура малдын заарын жыйып, күнү бүткөндө ханга алып-барып берди. Хан Ит-ичпестин Ала-Көлүнүн суусу деп ичип, соо жанын оорутуп алды. Кан төшөктө жатып, элдин тынчын алып күндө жыйын, күндө той кылып жар салды.
Ким Чыныбектин аялын алып берсе, ошону тилегине жеткизем,- деди. Анда бир чал:
Каным, мага он бештеги кызды алып берсеңиз мен алып беремин. Чыныбекти жаян балыкты өлтүрүп, бир жак кабыргасын алтын уук кылып, жети күндө кел, жети күндө келбесең аялың хандыкы болот дейбиз. Жаян балыкка жети күндө эмес, жети жылда да жетпейт. Жетсе да, жаян балык жутуп коёт,-деди. Хан тазды чакыртып алып: -Жаян балыктын бир жак кабыргасын алтын уук кылып кел, жети күндөн калбагын, жети күндөн калсаң, аялың биздики болот,-деди. Чыныбек бул сөздү дагы аялы менен акылдашты. Айымсулуу жаян балыктын аксак тору атын семиртүү үчүн алган экен, ошол атты Чыныбекке миңгизип: -Чолок кара кылычты, алтын сепкен жоолукту, алтын коңгуроону, алтын шакекти алып бар,-деди. Чыныбек макул деп айткандарынын баарын алды. Айымсулуу асман менен түн ичинде учуруп жиберди. Чыныбек барса, жаян балык суунун түбүндө ойноп жүргөн экен. Жеткенде алтын коңгуроонун үнү чыкканда жаян балык тору атымды аламын деп, суудан башын чыгарганда, кылычты кынынан чыгарса, жети кулач болуп узарды. Кылыч менен жаян балыктын башын жара чапты. Бир жак өрөөнүн торуатка кырк бүктөп салып, асман менен учуп, сегизинчи күндө үйүнө келип түштү. Жети күндөн ашкандан кийин:
Айымсулууну аламын,-деп хан калкын жыйнап нике кыймакчы болуп жатканда, Айымсулуу жети катар темир үй болуп, жатып калган экен. Кандын айласы кетип, атып да, кесип да ала албай акыры от менен чыгар деп, тегерете карагайды үйүп, темирди ысытып жатканда, Чыныбек келип коңгуроосунун үнүн чыгарды. Айымсулуу угуп, сыйкыры менен жаккан отту хандын үйүнө көчүрүп, өзү Чыныбектин жанына бирге отуруп калды. Бүткүл эл журт таң калып, эси кетип коркушту. Мындан эки-үч күн өткөндөн кийин дагы хан калкына жар салды, анда бирөө: -«Ушу жакта көчүгү күмүш, көкүрөгү алтын элик бар, ошону алып кел», деп жиберсек, Чыныбек сөзсүз өлөт, жолдо ажыдаарлар көп,-деди. Чыныбектин аялы алардын сөзүн угуп, күйөөсүнө айтты: -«Хан канча күндө келесиң» десе, «күнү-түнү он күндө келемин» деп, жылкынын артында сүйрөлгөн бир кунан бар, ошону ал,-деди. Эртеси эле хан Чыныбекти дагы жумшады. -Ушу жакта көчүгү күмүш, көкүрөгү алтын элик бар экен, ошону алып келгин, сенден башка жарай турган киши жок, канча күндө келесиң?-деп сурады. Чыныбек баатыр: Күнү-түнү он күндө келейин,-деп баягы жылкынын артындагы жаман кунанды алды. Ал тулпар экен, кунанын аялына алып кедди. Аялы багып тулпар алына келтирип: -Кечинде жатып эртең менен мойнуңа куруңду салынып баргын, ал элик чынар теректин түбүндө жуушап жатат. Арканыңды үч тегеретип ыргытып, өзүң көрүнбөй келе берсең, элик өзү барпаңдап алдыңан чыгат,-деди. Баатыр тулпарын минип кетти. Тулпар күчүнө келип, ар тоонун башын бир аттап басып отуруп жетти. Нечен ажыдаарлар, тулпардын туягын чагып өттү. Чыныбек эртең менен эликке барып чынар теректин түбүндө жаткан жеринен, арканын үч тегеретип ыргытып, атына минип, көрүнбөй кете берди. Бир убакта барпаңдап энтигип элик алдынан чыкты. Эликти ээрчитип алып, үйүн көздөй жолго салды. Чыныбектин келерине бир күн калганда, хандын бир вазири келип Айымсулууга: -Жүрүңүз, баатырдын ашын берели,-деди. Эртеси баатыр эликти жетелеп келип хандын колуна берди. Хан айласы кетип, оорумуш болуп төшөккө жатып, Чыныбекти чакырып, Гүлгаакынын гүлүн алып келүүгө жиберди. Айымсулуу бир кат жазып! Чыныбекке берди: -Жолуңан бир кемпир жолугуп туякка айран куюп берет. Оң колуң менен айранды алгын, сол колуң менен катты бер,-деп айтты. Бир нече күндүк жолдон кийин кемпирге жолугуп, оң колу менен айранын алып, сол колу менен катты берди. Кемпир окуп: -Менин үч кызым бар эле, бербеске ылаажым жок, сенин албаска ылаажың жок экен,-деди. -Эми мен кыздарымды чакырам,-деп бир кудуктун жанын көрсөттү. -Ушу жерге менин үч кызым учуп келет, кичүүсү кийин келет, кичүүсүн өн кийиминен таанып алсаң болгону,-деди. Кемпир ышкырып кыздарын чакырды. Үч көгүчкөн учуп өттү. Кичүүсү артынан келди, Чыныбек кичүүсүнүн кийимин жаасы менен түшүрө атты. Кыз Чыныбектин жанына учуп келип, кийимин сурады эле Чыныбек бербеди. -Эгер сен мага тийсең беремин, тийбесең бербеймин,-деп Чыныбек туруп алды. Айласы кеткенде кыз макул болду. Кемпир төрт шакекти төрт жагына ыргытты эле, тиги жактан, бу жактан тегереги тең жактан «той болот» деп чуулдашып көп кишилер келди. Той берип, элди ыраазы кылып, батасын алып, калкына күйөөсүнүн даңкын жайып Гүлгаакынын гүлүн берип узатмакчы болду. Узатаарында кыз энесине: -Төрт шакегимди бермейинче барбаймын,-деп, ордунан турбай жатып алды. Айласы кеткенде кыйылып туруп, кемпир ары карап ыйлап, бери карап күлүп, кызын бир карап, күйөөсүн бир карап туруп араң берди. Кызы алгандан кийин Чыныбек менен жолго түштү. Үйүнө жетерге бир күн калганда кандын вазири Чыныбектин Айымсулуусуна келип: -Жүрүңүз, Чыныбек баатырдын ашын берели,-деди. Айымсулуу: -Эртең келбесе, өзүм барып берейин,-деди. Эртеси Чыныбек баатыр колуктусун алып келип калды. Гүлгаакынын гүлүн ханга берди. Хан Чыныбектин колуктусун көрүп андан бетер эси кетип, оорусу чынга айланды. Колуктусу алып келген төрт шакегин төрт бурчка ыргытты. Эл батпай баягыдай чогулду, келген кишилерди хан көрүп «бу кайдагы эл» деп чочуду. Чыныбек баатырдын колуктусу ханга: -Сиздин элиңизге эл, журтуңузга журт коштук, зыяны болбос,-деди. Хан элди көрүп: -Эми ушуларымды өлгөн атам көрсө, эч болбогондо өз кулагы менен укса, менин ушунчалык көп элимдин бар экенин жана хан экенимди билдирейин,-деп Чыныбек баатырды жибермек болду. -Чыныбек баатырым, сен элден-журттан ашкан баатыр болдуң, мен белгилүү, акылдуу ханың болдум. Бул дүйнө жүзү бизди билет. Эми тиги дүйнөдөгү элдер дагы бизди билсин, сен менин өлгөн атама барып, менин хан болуп турганымды, элимдин көптүгүн айтып атамын өзүнүн колунан кат жаздырып алып кел,- деди. Чыныбек: -Бир дөңгөч, он аркан даярдап бериңиз, күнү-түнү менен барып келем,-деди. Үйүнө келип өзүнүн сүрөтүн тартып дөңгөчкө байлап, ай батып, жылдыз толуп турганда аркан менен дөңгөчтү учуруп жиберди. Убагы бүткөнчө хандын атасынын жазуусундай кылып Айымсулуу менен кийинки колуктусу үчөөлөп катты жазып, ханга алып барып берди. Хан катты окуп ыйлап: -Мени атам келип кет дептир. Чыныбек өзүңдөй кылып мени учургун,-деп кыйнады. Чыныбек элинен кыл аркан жыйып, ханды кабыргасынан кан тамганча катуу таңып, тоонун башынан ылдый карай учурду. Бир күн-эки күн өткөн соң Чыныбек баатыр хандын аялына барып: -Жүрүңүз хандын ашын берели,-деди. Аялы Чыныбек баатырдын Айымсулуусун туурап: -Эртең келбесе, өзүм барып берейин,-деди. Ханы тоодон учуп коктуга түшүп, атасынын барган жерине барып өлгөн соң, элине кайтпады. Чыныбек ханга аш берип, аялын алып, элижуртун жыйып, баягы Жүзбай атасынын алдына барып жүз койго алган түшүн айтты. -Башыма күн, аягыма ай, орто жериме чолпон жылдыз чоң тууган түш,-деп айтып берип, ата-энеси менен жыргап ушул убакка чейин дүйнөнүн түбүндө, жер жүзүнүн үстүндө жашап жатышкан экен.
БУЛБУЛ
Байыркы заманда бир чал булбул экөө дос болуптур. Чал мергенчи да комузчу да экен. Ал ар күнү мылтыгын ийнине асып алып, токойдон кийик атып келип оокатын өткөрөт. Токойдо сайраган түрдүү канаттуу куштардын үнүн угуп, үйүнө келгенде аларды тууратып комуз чертип, түрдүү-түрдүү күү чыгарат. Күндөрдүн биринде булбул чалдын күүсүнө кызыгып: -Досум, мага күүлөрүндү үйрөтүп койчу,-дейт. -Макул,-деп чал ар күнү кийиктен келгенде комузун колуна алып, ар кандай мукам күүлөрдү кубулжута сайратып черткенде булбул тыңшап, анын күүлөрүн туураганга тили жатыга баштап, аздан-аздан үйрөнүп кетет. Бара-бара тим эле комуздай таңшытып, бүт үйрөнүп алат. Булбул кийин абдан такшалат. Анын сайраганын уккан эл тыңшап эле олтургусу келип, таң калышат. Ошондо абышка тигиге кайрылат.
Досум, сенин сайраганын бүткүл элге жагып калды, бардыгы эле уккусу келишет. Бирок күндүзү иш менен күйпөлөктөп жүрү-шүп жакшы уга албай жатышат. Ошондуктан түнкүсүн сайрагын, түнкүсүн эл бош, сайраганынды угуп ыракаттана маашырла-нышсын, Булбул сайроону комуздай үйрөнүп, чал досунун айтуусу бо-юнча дайым түнкүсүн сайрап калган экен.
ДОСТУК
Илгери-илгери бир кашкулак менен бир үпүп экөө кыйышпас дос болушуп, бири-бирине касташпоого убада кылышып, ант беришип, дайым бир жүрүшөт. Канаттуулар үпүптү убадага бек, сөзгө туруктуу дешип, өздөрүнө бий шайлап алышат. Үпүп ар күнү арызданып келген канаттуулардын арыз-датын угуп, аларга калыс туруп, эч кимисине жаман айтпай, көңүлдөрүн калтырбайт. Туура жүрүп, кадыр-баркы артып, атак-даңкы чыгып, токойдогу бүткүл жан-жаныбар, канаттууларга угулат. Үпүптүн алдынан чыккан айбанаттар ийилип салам берип урматташып, мындай сый-урматка манчыркап көбө баштап, кыял-мүнөзү өзгөрүп толкундап турган учурда баягы кашкулак досу эсине түшөт. Ал досун алдырып-алып, ага: -Экөөбүздүн достугубуз чын болсо, семизибизди соёлу, эт-майына тоелу,-дейт. Кашкулак үпүптүн көпкөнүн билет да: -Үпүп дос, экөөбүз кыйышпас жан элек. Канаттуулардын калыс бийи элек, сөзүң эки болбосун, сенден семизмин, тамагың таза болсун, тумшугуңду сууга жууп, тазалап туруп, союп жегин,-дейт. Үпүп досунун айтканына кубанып тумшугун жууш үчүн сууга учуп барат да: -Дарыя, дарыя, мага сууңдан бергин, тумшугумду жууп тазалайын, досум кашкулак этин бермек болду, семиз экен этин жейин,-дейт. Дарыя бул досун жейин деген кандай келесоо неме деп жана кашкулакка боору ачып, ары-бери толкуп чайкалат да: -Суу берейин, бирок идишим жок, карапачыларга баргында идиш алып келгин,-дейт. Үпүп карапачыларга барып: -Бир карапа бергиле, ага суу алайын, сууга тумшугумду малайын, кашкулак досум семиз экен, этин жейин,-дейт. Карапачы өзүнүн досун жейин дегенге ачуусу келип: -Сен талаага бар да, топурак алып кел, мен сага карапа жасап берейин,-дейт. Үпүп талаага учуп барып: -Талаа, Талаа! Топурагыңдан берчи. Мен аны карапачыга алып барайын, ал мага карапа жасап берсин! Карапага суу алып, тумшугумду малып тазалайын да кашкулак достун этин жейин,-дейт. Талаа: -Топуракты каса турган күрөгүм жок, сен тоодогу кийикке баргын да мүйүзүн сура. Ошол мүйүз менен топурагымды касып алгын,-дейт. Үпүп учуп жүрүп олтуруп улуу тоого чыгат, кырды кыдырып, сырды сыдырып жүрүп, арсак-терсек аскада оттоп жаткан тоо текени көрөт. -Мага мүйүзүңдү бергин, мүйүзүң менен топурак касып алайын, топуракты карапачыга берейин, ал карапа жасап берсин, ал карапага суу алайын, сууга тумшугумду малайын да, жууп-тазалап кашкулак досумдун этин жейин,-дейт. Тоо теке ачуусу келип: -Мүйүзүмдү бербеймин, кыйын болсоң, ит алып келип тиштетип алгын,-дейт. Үпүп кайра түстөгү жашап жаткан элге учуп келип, айылдан ит карайт. Кыдырып жүрүп бир итти көрөт, ага кайрылат: -Ой, ит, кеттик. Тоодо бир теке оттоп жүрөт. Ошону барып тиштегин, этине тойгун. Мен болсом мүйүзүн алайын, ал мүйүз менен топурак казайын, топуракты карапачыга берейин, карапачы карапа жасап берсин, мен анан ага суу алайын, тумшугумду малайын да, таза жуунуп, кашкулак досумдун этин жейин,-дейт. Ит: -Кийикти кууп тиштөөгө күч-кубатым жок, курсагым ач, мага сүт алып келип бергин да тойгузгун, анан текени тиштеп берейин,-дейт. Үпүп малдын жайытын көздөй учуп жөнөйт. Жайыттан эрменди сыдырып жеген, тоо тулаңын кыдырып жеген бир эчкиге жолугат, ага: -Сүтүндөн бер, мен итимди тойгузайын, ал анан тоо текени тиштесин, мен мүйүзүн алайын да, топурак казайын, аны алып барып карапачыга берейин, ал мага карапа жасап берсин, ошол карапа менен суу алып, сууга тумшукту малып тазаланайын да, кашкулак досумдун этин жейин,-дейт. Эчки үпүпкө ачуусу келип: -Карыдым, улагымды да тойгуза албаймыи, же тоонун тулаңына жетпеймин. Сен тулаң алып келсек, мен дырдыйып тоюп, анан сага сүт бербейминби,-деп тетирленди. Үпүп жүткунүп учуп, тоонун тулаңына жетти: -Эй, Тулаң, чөбүңдөн кайрылыш, мен эчкиге берейин, ал жеп тоюп, сүт берсин! Аны итке берейин, ит тоюнуп, тоо текени тиштесин, мен мүйүзүн алайын да, топурак казайын, аны карапачыга берем, ал мага карапа жасап берсин, ага суу алайын, тумшугумду малайын, анан тазаланып, досумдун этин жейин. Тулаң «өзүнүн, досунун этин жейин деген мында уят да, намыс да, досчулук да жок турбайбы» деп ачуусу келет: -Баргын да орок менен оруп ал. Үпүп түстөгү айылга келет. Издеп жүрүп устаны табат. Темир уста өзүнүн досун жеймин деген мыкаачыны жоготоюн дейт да, үпүпкө: -Тетиги кампада көмүр бар, ошол көмүрдү алып келгин, орок жасап берейин,-дейт. -Үпүп кампага кирет. Уста эшикти жаба салат. Үпүп кампада камалып жатып өлөт. Ошондон улам элде «бирөөгө ор казсаң тайыз каз, өзүндүн чыгарыңа жакшы» деген макал айтылып калган экен
АРСТАН КҮЧҮГҮН АСЫРАГАН МЫШЫК
Бир мышык каңгып жүрүп өлүп жаткан арстанга жолугат да, анын жетим калган күчүгүн бооруна кысып, эмизип асырап алат. Арстандын күчүгү өсүп албарс азуулуу чоң арстан болот. Өз тамагын өзү таап жей баштайт. Бир күнү карды ачкан арстан өзүн асыраган мышыкты жемек болот. Мышыык анын бул оюн сезип, андан-мындан бир тийип талдын башына чыгып кетет. Ошондо Арстан Мышыкка: -Ой, ак сүтүн эмизип асырап баккан энем, тууган энемденда ысыксың. Бар акылыңды үйрөтүп бакканда эмне үчүн тал башына атып чыкканды үйрөткөн жоксун,-дейт. Анда мышык: -Ой, айрымдуу балам! Сени кичинекейиңден боорума басып өстүрдүм. Билген акылымдын баарын үйрөттүм. Бирок, кулкунуңдан коркуп, бир өнөрүмдү үйрөткөн жок элем, аным акыл болуптур,-дептир. «Кулгуну жаман кууратат» деген макал ошондон калган экен.
МЫШЫК МЕНЕН ЧЫЧКАНДАР
Мышыктын карылыгы жетип, чычкан алып жешке кудурети келбей калды. Ал ойлонуп олтуруп, анан чычкандарга барды да: Кымбаттуу туугандар, мен карып кеттим. Өткөн-кеткен күнөөм болсо кечирип койгула… Эми татуулашалы. Бир-бирибизге чоңдукзордук кылбай тынч жашайлы. Кай бир иштеримди эстеп, өзүм да уялам, мындан ары силерге тийбейм. Сопулукка баш койдум. Эгер ынтымакка келсеңер, күндө үч маал жанымдан чубап өтүп, алымды сурап тургула,- деди. Чычкандар мышыктын «үлгүлүү» сөзүнө кубанышып, күндө келишип, алын сурап турушту. Мышыктын амалын чычкандар эч бир сезишкен жок. Бурчка тынч отуруп алып, чычкандарды өткөрүп жиберет да, эң акыркы чычканды лып басып калып жеп коет. Күндө үч маал үч чычкан жеп, өз ичинен кубанып гана жата берет. Күндөрдүн биринде чычкандардын эң мыктысы Шылк мурун менен Былкмурун чычкандардын азайып бараткандарын көрүп, мышыктан шек санашып, аңдып калышты. Шылк мурун алдыга, Былк мурун артка түшүп, бардыгы өтүп бүткөндө амандыкты билдирип, бири-бирине үн салууга убада кылышып, мышыктын алдынан чубашты. Өтүп бүткөн кезде алдыдагы, Шылк мурун: -Сен кайдасың, Былк мурун?-деп кыйкырды. -Мен баратам Түгөлбүз!-деп Былк мурун жооп берди. Мышык Былк мурунду жей албай калды. Ошентип арадан көп күн өттү. Мышык бир да чыччкан жей албай, ачкадан өлмөк болду. Акыры мунун ачуусу келди да, эң арттагы Шылк мурунду качырып сала берди. Алды артын абайлап жүргөн Шылк мурун булт берип, ийинге кире качты. Аны чычкандар көрүп алып, мышыктын алдамчы экенин билишти. Ошондон кийин чычкандар жолобой коюп, мышык ачкадан өлгөн экен.
КӨНӨЧӨК КИЙГЕН ТҮЛКҮ
Илгери бир кемпир-чал болуп, алардын жалгыз кара ую бар экен. Уюн саап, сүтүн ичип, каймагын каттама кылып жеп күн көрүшчү. Кемпир табакка жыйнаган каймагын тактанын алдына койчу. Муну бир шум түлкү байкап калып, күн алыс келип жеп кетчү болду. Кемпир аны мышыктан көрдү да каймакты оозу тар көнөчөкке салды. Күндөрдүн биринде түлкү кемпир-чалдын үйүнө дагы келди. Каймак табакта эмес, көнөчөктө экен. Түкөң жанталашып жатып көнөчөккө башын салып, каймакты жеп алды. Анан башын кайра чыгармакчы болду эле бирок болбоду. Куткарар эмес. Түлкүнүн айласы кетти да: -Көнөчөк аке, эми тамашанды кой. Ушунчалык убара кылганың да жетишет. Үйдө балдарым бар, кое бериниз.-деп жалынды. Анда көнөчөк ага кекээрдүү сөзүн жөнөттү. -Кайран түлкүм, келип жатат күлкүм! Сени конокко чакырдым беле, эми кое бер дебе. Каймак жейм деп үйгө киресиң, анын таттуу экенин билесиң. Мен бир аз тамаша кылсам, «үйгө барайын, балдарым бар» деп чебелектейсиң! Жок, сен үйүңө барбайсың, экинчи көнөчөккө башыңды да салбайсың! Түлкүнүн күйбөгөн жери күл болду: -Эмесе сенин жазаңды берейин да, сууга агызып жиберейин,-деп өзөндү карай жөнөдү. Түлкү келип башын сууга салды. Көнөчөккө суу толуп, түлкү тумчугуп кулап түштү. Куу түлкү дал ушинтип өлгөн экен.
ТҮЛКҮ, ЖОЛБОРС, АЮУ, КАРЫШКЫР
Жолборс, карышкыр, түлкү, аюу — төртөө жолдош бодду. Тапканын ортого салып, оокат кылмакка убада кылышты. Анан келе жатышып алар төөгө кезигишти. Төөнү да «бизге жолдош бол» деп төртөө кошуп алды. Узак жол жүрүшүп, курсактары ачты. Түлкү буларга масылат кылды: -Ии, бул төө ынанса, баасын он койго чегерелик. Жазында ар бирибиз экиден кой десек, бул турган төртөөбүз сегиз кой беребиз. Эки кой өзүнө эсеп болсун, ушуну менен баасы тынат,-деди. Бул сөздү түлкү баштап, төөнү карызга соймокко, ага бурулушту: -Төртөөбүздөн сегиз кой ал, экөө өзүңө эсеп. Эби келсе сени соёлу, жазында койду алып магдырап жатып каласың. Койду бооз, кысыр дебейбиз, колго тийгенин беребиз! Койлор бооз чыгып калса, төлү менен он алты болот. Козулары сенин пайдаң, мындай пайда эч жерден чыкпайт,- деп түлкү деле шек билгизбей жубатты. Төө ойлонуп: «Бул көп олжо экен, булардын коюн алыш керек»,-деп өзүн он койго баалап, тартайып чөгүп, мойнун сунуп, көзүн сүзүп жатып берди. «Кылыйган кыраан түлкү, жүргөн жери күлкү, бул төө-түлкү акемдин мүлкү» деп, этин бешке бөлүп: бир бөлүгүн жолборско, бир бөлүгүн аюуга, бир бөлүгүн карышкырга ыйгарып, бир бөлүгүн өзүнө чыгарып алды. «Төө куру калабы» деп бир бөлүгүн түлкү төөгө бөлдү да, өзүнө тийиштүү этке кошуп койду. Бөлүктөн ашып калган төөнүн бөйрөгүн Түкөң тымызын култ эттирип алды. Карышкырга бирөөн алыңыз деп ишарат кылып турганда, аюу саксайып «жүрөгү жок го» деп, ы-ыңк» этти. Дардайып тура калган Жокең: -Төөнүн бөйрөгү кана?-деди. Түлкү «Бөрү жеп койду окшойт» дегенсип кыйыгы менен ишарат кылды. Каары келген жолборс бөрүнү бир чаап өлтүрүп таштады. Аюу, жолборс эттерин бөлөк жыйып коюп, тамашага кетти. Алар келгенче түлкү акең карап турабы, төөнүн этин бүт бойдон бир үңкүргө бекитти. Бир убакта аюу менен жолборс келди да: -Эт кана?-дешти. Буга түлкү: -«Эмитен жаңжал кылып жүргөн немелер мага кийин кой береби?»- деп төө айнып туруп кетип калды,- деди. Аюу менен жолборс буга ынанып калышты. Түлкү аларды алагды кылып ээрчитип, бир заңгелге алып барды да жолборско кайрылды: -Атаң ыраматылык ушул капчыгайдын тигил өйүзүнөн бул өйүзүнө секирип чыгып кетүүчү эле кайраның! Сен өтө албайсыңго, коркок көрүнөсүң! Жолборс «бул эмне?» дегендей аны кекээрдүү тиктеп, дардайып жөнөдү. Мактангысы келди окшойт, жүгүрүп келип баягы заңгелдин башына ыгдырылып тура калды. Түкөң жалынга май тамызгандай кылды: Чамынганы, басканы, сын-сыпаты атасы ыраматылыкка окшош. Аттиң ай, азыраак коркогу болбосо, атасынын эле өзүн тарткан экен!.. Атаң ашкан эр эле, качыргандан кайткан эмес, кармаганын куткарган эмес. Бет алган жагынан эзели кайра тартпай түйүлгөн боюнча секирип кетээр эле, жүрөгүң тайкы дебейин, бирок жаштыгын да! — Ошондо Жокең далдаңдап түйүлүп калган тура. www.bizdin.kg Анан күркүрөгөн бойдон таштан ташка тийип, бели сынган жолборс өлдү. «Жокемдин сөөгүн таза жерге коем» деп, түлкү кийин этин жемекке зыңыйта жашырат. Жанында жалгыз гана аюу калды. Түлкү мындан башкасын амал менен өлтүрүп бүтүрдү. «Эми аюу акеме кезек келди го, мунун да эсебин табайын» деп ойлонду. Жаткан жеринде катып койгон эттен кыйыбын таап, түлкү акең аюуга көрсөтпөй, аста-секин жей берди. Аны аюу билбейт, ачка кесээрип алсыроодо. Аюу уктай албай жатса, -түлкү кыртылдатып бир нерсе жегендей болот. Анда аюу түлкүгө муңдуу кайрылат: -Ээ, түлкү дос, сен эмне жеп жатасың? -Ээ, аюу балбан, чыдай албай, ачкалыктын азабынан өз ичимди жарып, чучугумду жеп жатам. Ачкалык азап тура. -Андай болсо мен да өз чучугумду чубап жесем болобу? -Болбой эмне, сен деле мендей жан турбайсыңбы, чучугуңду чубап жей бер. Эртең эле айыгып калат. — Аюу чымырканып бир тиштеп тартты, өзүнүн ичи ооруганына чыдай албай жаны чыга жаздады. -Ээ, түлкү дос, өзүмдү-өзүм тиштегендей этим ооруп чыдай албадым, сен кандай амал менен жеп жатасын? -Сен анын эбин таба албайсың, мен оорутпай кең оюп, чучугуңду чубап чыгарып берейин. Аюу тартайып чалкасынан жатты. Түлкү тумшугун салып, аюунун ичинен чучугун сууруп алды. Ичи жарылып онтоп, жаны көзүнө көрүнгөн неме өлүп калды. Аюунун, жолборстун, бөрүнүн, төөнүн этин түлкү акең жалгыз басып калды. Четинен жеп, ою менен уктап, эриккенде этке кирип, суусаганда суу ичип, жыргалда жүрдү. Калыңдыгы карыш казы алды. Аяр түлкү, алы эчтемеге жетпейт. Эси чыгып чочуп жүргөн, токтоно албай качып жүргөн жырткычтын баарын жолго салып, жылас кылды. «Эми бүргөнүн азабынан кутулайын» деп, бир кийизди тиштеп алып сууга барды. Аста-секин куйругун сууга салды. Бүргө куйругунан качып жонуна келди. Жонун сууга салды эле, жонунан үркүп мойнуна барды. Түлкү мойнун сууга салды. Бүргөлөр үркөп оозуна тиштеген кийизге жабышты. Түлкү кийиз-ди сууга таштап: «Бүргө неге кутурдуң, эми сенден кутулдум»-деп чычайып жолго түшкөн экен.
ТҮЛКҮ МЕНЕН КАРЫШКЫР
Бир күнү түлкү куйругун булактатып, тилин саландатып, ээн жерде келе жатып, жалгыз аяк жолдун таманында жаткан койдун куйругун көргөндө кубанып кетти. Аны тегерене карап, салып койгон капканды көрдү да, шилекейин чууртуп, эмне кыларын билбей туруп калды. Аңгыча желип-жортуп карышкыр келди. Түлкү жагалданып: -Каке, келиңиз, келиңиз, куйруктан көп жеп коюп май кекирип турам. Алдагыны сизге сактап койдум,- деди. «Астында капкан болбосун?» деп шектенген карышкыр анчалык көңүлсүнбөй мыкчыя тигилди. -Кээде ушинтип кекирейип каласыз… жебесеңиз өзүм үйгө алып кетейин,-деп түлкү баягы май куйрукка тап бергенде, карышкыр түлкүдөн мурда озунуп сугунмак болду эле, тумшугу капканга чабылып калды. Куйрук четке ыргыды. Түлкү аны илип алды да: -Жат, бөрү аке, жабышып, капкан менен кабышып! Эртең эрте ушерден, Ээси менен табышып,-деп шаттанып ырдап, желе-жорто жүрүп кетти.
АЛДАНГАН КАРЫШКЫР
Илгери-илгери капчыгайлардагы коргул таштардын арасына бир түлкү ийин жасап алып, анда көп жылы жашап, тар ийинге эч ким каттабаптыр. Бир күнү күн аябай суук болуп, түлкү ийинден чыгып, тамак издеп жойлоп жөнөйт. Ал кетээри менен ачка, кынжыйган, бир карышкыр түлкүнүн келишин күтүп, ийинге жатып алат. Түлкү жолу болуп курсакты кампайта тойгузуп, кечке жуук ийинге келди. Караса, карышкырдын изи, дароо ойлоно калды. «Эгер карышкыр болсо, мени соо койбойт, амал табайын» деди. www.bizdin.kg Ийиндин оозунан алынын бардыгынча: -Ийним, ийним! Барсыңбы, мен келдим,- деп обон сала кыйкырды. Карышкыр болсо, «чоң жырткыч айбан келген экен» деп былк этпей дымып калат. Түлкү дагы чыйкылдады: -Ийним, ийним! Сен соо эмессиң го, келгенимде жооп берүүчү элең, ал кайратың кайда кеткен! Карышкыр түлкү экенин билгеңден кийии: -А-у, а-уу!- деп обон сала күркүрөп жооп берет. Түлкү болсо, карышкырдын бар экенин билип: -Ошентип бая эле айтпайсыңбы, мен карга оонап, тазаланып келейин!- деп шылтоолоп туруп, жылт коёт. Ач көз акмак карышкыр эми тоём деп тилин саландатып, түлкүнүн келишин күтүп жата берет. Аң уулап жолу болбой келаткан мергенчилер ийинди көрүп, капкан салып койсо, карышкыр түшүп калат. Ошентип түлкү амал менен бир ажалдан калат да, карышкыр алданып өлгөн экен.
КУЙРУГУН ЖАЗАЛАГАН ТҮЛКҮ
Түлкү талаада жойлоп жүрсө, ит ээрчиткен аңчылар көрүп калат. Алар тайгандарын агытып, түлкүгө кое беришет. Түлкү буту-бутуна тийбей качып отуруп тайгандан кутулбасын билгенден кийин жакын арадагы ийинге кире качат. Ошентип, тайгандар оозунан жулдурган бөрүдөй болуп, аңкайып сыртта туруп калышат. www.bizdin.kg Ийиндин түп жагына жетип, бир аз эс алган соң түлкү: -Көзүм, көзүм, сен эмнени көрдүң,-деп көзүнүн сурайт. Анда көзү: -Мен болгон окуянын баардыгын көрүп турдум. Тайгандар жакындап келе жатканын, ушул жерде ийин бар экенин көрдүм,-дейт. Түлкү: -Кулагым, кулагым сен эмнени уктуң?- деп сурайт. Анда кулагы: -Аңчылардын кууп келе жатканын, иттердин арылдаган үнүн угуп, сага алардын жер жарган дабышын билгиздим,- деп жооп берет. Андан кийин түлкү: -Мурдум, мурдум, сен эмне кылдың?- деп сураса, анда мурду: -Мен коңурсуган жаман жыттуу иттердин жакындап калганын сезип, сага билгиздим, — деп жооп берет. Түлкү: -Буттарым, буттарым, силер эмне кыддыңар?- деп сураса, буттары: -Биз күчүбүздүн келишинче тез чуркап, иттерге жеткирбей, сени ушул ийинге алып келдик,-дешип жапырт жооп беришет. Алардын жоопторуна маашырланган түлкү: -Куйругум, куйругум булар мага минтип жардам берди, сен эмне кылдың?- деп сураса, куйругу: -Мен тайгандар келе жатканда коркконумдан эч айламды табалбай сенин эки арткы бутуңа жашынып калдым — дейт. Ошондо түлкү ачуусу келип: -Сен менин буттарыма жолтоо кылып, тез чуркатпай кармап жаткан турбайсыңбы. Иттер кармап алсын деген арам ойдо экенсиң го! Мен сени иттерге салып берейин, акеңди гана таанытайын,- деп ачууланып куйругун ийиндин сыртына булактатып, боортоктоп жатып калды. Ийиндин оозунда аңдып турган иттер сүйүнгөн бойдон түлкүнү куйруктан тиштеп чыгарып, талап киришти. Ошентип, куйругун жазалайм деген кем акыл түлкү өзү кырсыкка учурап өлүптүр.
ЖЫЛАН МЕНЕН КИШИНИН АРБАШЫ
Илгери-йлгери бир дыйкаң болгон экен. Эгинин отоп жүрсө, жакын эле жерден ышкырган дабыш чыгат. «Эмне болду экен?»-деп карай калса, бет маңдайында эки-үч кадам аралыкта эгинден да бийигирээк болгон жылан куйругу менен тикесинен турат. Дыйкан апкаарып жыланды тиктеген боюнча туруп калат. Баягы жылан да кишиден көзүн албай, тостоё тигилет. Дыйкан да көзүн ирмебей көпкө чейин карап тура берет. Бир топтон кийин дыйкан жылан менен арбашып калганын билип, бир аз эсин жыйып, мындай учурда эмне кылуу керзк экенин элден уккандары боюнча жасоого аракет кылат. Жылан менен арбашып турганда ал кыймылдап, же бурулуп кетпей, жыландын атын табууга аракет кылып, ар кандай ысымдарды айта баштайт: «Мар», «Могой», «Мокочо», «Кайыш», «Айнек», «Айнеккөз», «Уу», «Заар», «Чаар»! Бирок жылан эч кыймылдабай тикесинен катып турат. Дыйкан жыландын аты ушул болуп калбасын деп болжогон сөздөрүн жобурап улантат. Бирок таба албайт. Жылан анда-санда ышкырып коюп, тилин соймоңдотуп, дыйкандан көзүн албай кыймылсыз. Булардын арбашуусу созула берип, бир топ убакыт өтөт. Түш ченде дыйкандын кызы атасына тамак алып келет. Келсе, атасы жылан менен тиктешип турат. Атасы күндүн ысыгына какталып тура берип, бүткөн боюнан шорголоп тер кетип, деми кыстыгып, ичи көөп бара жаткан экен. Жыланды караса анын да ичи көөп, шайы кетип, көзү тостоюп чанагынан чыгарына аз калыптыр. Кыз жүрөгү түшүп бир кадам жасай албай каккан казыктай туруп калат. Кызыын келгенин билген дыйкан: «Топчумду чеч!»-деп айтууга гана араң кудурети келет. Эмнегедир шол замат баягы жыландын ичи тарс эте жарылып, сулап жатып калат. Көрсө, жыландын аты «Топчу» экен. Жыландын аты табылган соң, ичи жарылып кетиптир. Жылан менен арбашкан адам, жыландын атын таба албаса ичи көөп, жарылып өлөт экен. Ошентип дыйкан жыланды жеңип бала-бакырасы менен аман-эсен оокатын кылып жатып калган экен.
КҮКҮК МЕНЕН ЗЕЙНЕП
Илгери илгери бир куш жыгачтын башына уя салып, эки балапан чыгарат. Ал балапандарынын биринин аты Күкүк, экинчисинин аты Зейнеп экен. Балапандар бат эле чоңоюп, уядан учууга жакындап калат. Учуп кетүү алдында Күкүк менен Зейнеп даярдык көрүп, алмак-салмак канаттарын күүлөп, машыга баштайт. Бир күнү Зейнеп канаттарын күүлөп бүтүп, ордуна келип жаткан соң, Күкүк уянын кырына чыгып талпына баштайт. Ошентип жатып Күкүк кулап кетет да аңкилдек атып отуруп жердин түбүндөгү жаракага кирип кеткен экен. Уяда калган Зейнеп бир тууганына кантип жардам берерин билбей чыйпыйы чыгып чыркырап кала берди. Күкүк ошол бойдон дайынсыз жоголду. Бир оокумда Зейнеп менен Күкүктүн ата-энеси келип, Күкүктүн жардан кулап кеткенин угуп, артынан издеп жөнөшөт. Ошол бойдон алар да жаракага түшүп жым болду. Бир нече күн уяда жалгыз «Күкүк» деп сайрап отуруп, акыры Зейнеп да учуп кетет. Ошол күндөн ушул күнгө чейин Зейнеп бир тууганын чакырып «Күкүк» деген боюнча жүрөт экен. Ал эми Күкүк болсо, жер алдында жашап, жер үстүндө калган бир тууганы Зейнепти сагынганынан «Зейнеп» дей берет экен. Алар бирин бири издеп, үн алышып сайрап, жолугарына жакын калганда таң атып кетет экен да, жер алдындагысы «эртең издейинчи» деп кашаңдай түшөт. Ал эми жер үстүндөгүсү болсо, «кеч кирип, таң атсынчы» дейт экен да экөө тең табышалбай жүрөт имиш.
ЭКИ УЛАК
Ак улак менен кара улак ары жүгүрүп, бери жүгүрүп жан-жагын карап секирет. Бир жагында калың бадал, бир жагында калың тикен, эч кандай кой-эчки көрүнбөйт.
Сен ак улаксың, тил укпаган акмаксың! Мени ары бери сүйрөп жүрүп акыры адаштырдың, жаның барында койду таап бергин,-деп ак улакка кара улак айтат. Кара улак бир күн мурун туулган. Денеси чымыр, маңдайында жумуру эки мүйүзү бар. Ак улакты боорум экен деп, жан тартчу эмес. Кичине эле кылт этсе: «Ак улаксың, акылы жок акмаксың»,-деп шылдыңдап, ачууланса мүйүз матап, бөйрөккө сүзүп жиберчү. Кара улак өзү жалакор, ак улак жакын келсе эле: «Мына жердин чөбүн жеп койду, ба-а — ба-а!» деп бакылдачу. Эми адашкандан кийин айласыз «ак улак» деп гана турат. «Ай, ак улак, акмак! Жаның барда түш деймин, бас деймин» деп, кара улак секирди. Ак улак ары ойлонуп, бери ойлонуп, зирек неменин жүргөн-турган жерлери эсине түшүп, беркиге кайрылды:
Узап кеткен койду кантип табабыз, тоону ашып жайлоого барып калган чыгар. Жайлоого жол таап баруу эң кыйын болсо да, жол издеп көрөйүн. Сага айтайын дегеним, эчки менен эрегишпегин, менин айтканымды иштегин. Муну орундатпасаң адашып өлөбүз. Ак улактын «өлөбүз» деген сөзүн кара улак укканда үрөйү учуп коркуп кетет. Кара улак канча тентек болгону менен, ак улактын тилин алууга убада берет. Ак улак жол баштап алдыга түшөт, калың чөптү жапырып, алдынан аң, таш жолукса секирип өтүп, жүрүп отурат. Ошентип ак улак, кара улак экөө тоонун этегине келип жетет. Эки жагын караса көрүнгөн эч нерсе жок, жымжырт. Капысынан алдыларынан бир түлкү чыга калат. -Өзүң аппак, сулуу улак экенсиң, агаң дагы келишкен неме тура! Чарчап калган чыгарсыңар, биздин үйгө барып даам татып кеткиле. Менин дагы силердей эки балам бар, бирге ойноп, кумарыңарды жазып эс аларсыңар, -деп, түлкү ичинен «ак улак кичинекей экен, капысынан эбин таап жеп алайын» деп ниети бузулат. Айта турганын мурунтадан ойлоп койгон ак улак: -Түкө, тетиги дөбөнүн башында, кара таштын астында бизди карышкыр күтүп турат. Ал кара улак экөөбүздү конокко чакырган. Сизди ээрчип кеткенибизди көрсө, ачуусу келет го, кашакеңдин каары катуу эмеспи. Эми өзүңүз деле биз менен кошо жүрүңүз. -Анда эмесе жарайт, силер кете бергиле, мен артыңардан барармын,-деп түлкү куулук кылып калып калат. Эки улак кетип бара жатканда алдынан көк жал карышкыр каршы чыгып, оозун араандай ачып, эки улакка тап берет. Карышкырды көргөн түлкү сайга кире качат. Карышкыр дароо жара тартпай сөзгө келет: -Кардым ачып куркулдап калдым эле, мындай жакшы болорбу, мен силерди жеймин,-дейт. Анда Ак улак дагы чыңылдайт: -Кашаке, тетиги дөбөнүн башында, кара таштын астында бизди арыстан күтүүдө. Ал тоодогу жортуп жүргөн кайберендерге, учкан куш, айбанаттарга падыша болуп келүү күнү келиптир. Эртең мененки тамагына эки музоону, түшкү тамагына эки улакты, кечкисине эки козу жейт экен. Сиздин бул кылыгыңызды байкаса, буркан-шаркан болуп ачууланып өзүңүз жаздым болбоңуз, мейли жей бериңиз! Аңгыча болбой: -Ме-ке-кээ, карышкыр, арстанды карагын! Бака-ка! Чакырып жатат,- www.bizdin.kg деп кара улак тикчилиндеп бакырып жиберди. Карышкыр шаштысы кетип: -Бакбай балааңдан, жакпай жалааңдан — деп качып жөнөйт. Эки улак жүгүргөн боюнча бир тоонун башына чыгышат. Эки жакты карашса, тоону бөксөлөп бир короо кой жайылып жатат. Койдун артында астында аты бар, кашында ити бар койчу келе жатат. Койду көргөндө кубанганынан эки улак «мака-каа» деп маарап кое беришет. Чолпон ата жол баштап, мурун келген ак улакты жерден көтөрүп ала коет да: -Мен силерди ой-кыр койбой издеп таба албай койдум эле. Өзүңөрдүн таап келгениңерди карачы, жарайсың, ак улагым, ап-пагым: «Ак улак акмак» деп мазактагандардын өздөрү акмак – деди да ак улакты кучактап бооруна кысты.
КУУ ТҮЛКҮ
Жолборс бир түлкүнү кармап алат. Түлкү куйругун буландатып, тумшугун жогору көтөрүп: -Мени жей албайсың! Мен мына бул калың токойдун кожоюну болуу үчүн келгенмин,-дейт. Жолборс ары карап, бери карап анын сөзүнө ишенбейт. Анда түлкү: -Жоке, ишенбесең мени менен бирге токойго баргын. Андагы бардык айбанаттардын менден кандай корко тургандыктарын өз көзүң менен көргүн!-дейт.
Көрсө көрөйүн,-деп жолборс түлкүнү ээрчип жөнөйт. Түлкү анын алдына түшүп алып, абайлап жүрүп отурат. Жолборсту көргөндөрдүн жүрөктөрү түшүп, туш-тушка качып, жым-жым жок болушат. Канаттуу куштар уяларынан уча качышат. Түлкү жолборско: -Жоке, менден коркпой турган эч ким жок экендигине эми көзүң жеткендир-дейт. Анда жолборс: -Чындыгында сен абдан барктуу экенсиң. Айбанаттардын баары сыйлап, абдан коркушат тура. Сени менен эрегишип, жамандык кылуу болбойт,-деп түлкүдөн коркуп, кое берет. Ошентип куу түлкү куулугунан өлүмдөн кутулган экен.
АЮУ МЕНЕН ЧИРКЕЙ
Абы Дөбөдөй болгон чоң аюу муштумдай болгон коёнду кармап алып, эч бир жазыгы жок байкушту кулагынан чойгулап кыйнайт. Өлүмгө жеткирбесе да эсин оодарганга чейин алпарат. Ошондо коен капаланып: -Кулак жазылар, көздүн жашы кургар, бирок ушунча кордук көрө турган эмне жазыгым бар! Аюу токойдогу аңдардын чоңу, күчтүүсү, карышкыр менен түлкү араларынан кыл өтпөгөн ысык достор. Эми мен кимге корголойм?-деп арман кылат. Ошол убакта калың камыштын ичинен: -Мага корголо!-деген бир абдан ичке үн чың эте түштү. Коен көзүнүн кыйыгы менен караса, үн чыгарган чиркей экен. -Сен мени коргой аласыңбы? Аюу аңдардын чоңу, күчтүүсү, сен болсо чиркейсиң. Сенин колуңдан эмне келет? -О, жолуң болгур! Мен аны уктатпай, тынчын кетирүүгө жараймын. Ошону билбейсиңби? …Жайдын ысыгында токойдо чабыттап жүргөн аюу жанын коерго, жер таппады. Тынчы кетип, бүлдүркөндүн жалбырагынын үстүнө дем алайын деп жатса, кулагынын түбүнөн ызың-ң, ызың-ң-ң деген дабыш чыгат. Аюу чиркейдин табышын угуп, тааныйт. Чиркей аюунун мурдуна келип конуп, каңылжарына кирип кетет. Аюу чыдабай күчүнүн бардыгынча таманы менен мурдун ургулап, жерге ооналактап эси оойт. Дыңылдаган чиркейдин үнү кулагынан кетпейт. Аюу андан жүрөксүп коркуп, «эми кай жериме конор экен» деп уктамыш болуп, козголбой тыңшап калат. Аюунун бут жагында ызылдап жүрүп, бир кезде чиркей ың-жың дабышы жок болуп кетет. «Чиркей учуп кетти го» деп ойлоп турганда, ал аюунун кулагынын түбүнө эптеп коно калып, «тыз» эттире чагып алат. Аюу көзүнүн от чагышып кокуйлап ордунан ыргып турат. Оң таманы менен кулагын кагып: «Жеди эле жеди! Бу кандай жаны бек неме эле» деп өңкөлөңдөп качып жөнөдү. Чиркей токойду кыдырып, бутак, бадалдарды койбой тинтип, дыңылдап аюунун артынан түштү. «Зың-ң-ң — ызың-ң-ң» деген чиркейдин үнү аюунун алапайын таптырбайт. Жүгүрүп отуруп бир жерге келгенде алы кеткен аюу эс алгысы келип, башын бадалга сүйөп уктап кетсе түш көрөт. Түшүндө токойдун ичинен аарынын уюгун таап алат. Аарынын уюгундагы балга бутун сала берерде «зың-ң-ң — зың-ң-ң» деген үндү дагы угат. Баягы чиркей аюуну дагы кууп жөнөйт. Көзү умачтай ачылып, кайран неме зымырылат. Аюу жан талашып качып баратса да чиркей тынчтык бербеди. Ызылдап, ызылдап келип кайрадан жымжырт боло калат. Аюу шектенгендей тыңшап туруп, жаңгак жыгачынын түбүнө жашырынат. Бир аздан соң кыйналган шордуу көзүн жуумп үргүлөп кетет. Бирок чиркей мурдагыдай эле ызылдап аюунун жанын жай алдырбай таң атып, күн чыкты. Уйпаланып, түктүйүп уктабай сенделип келе жатса, чиркейдин ызылдаган үнү аюунун кулагына дагы угулду. Ал селт эте түштү. Алыстан байкап турган коён чиркейге: -Жарайсың, кайраным!-деп көзүнүн жашы чыкканча күлүп, ыраазы болот. Чиркей болсо аюуга: -Коендун күйөөрү жок деп ойлогонсуң го. Эми, баатыр акеси,буга кордук көрсөткөнүңдү койгун. Мунунду койбосоң, айлаңды гана кетирем да, тытынып жүрүп өлөсүң!-деп коркутуп «ызылдап»учуп кеткен экен.
Төө менен бугу
Мурда төөнүн куйругу, мүйүзү бар экен. Бир күнү бугу төөгө келип:
-Мен конокко барам. Бир күнгө мүйүзүңдү бере тур, дейт. Төө мүйүзүн берет. Кийинки кунү жылкы келип:
-Мен конокко барам. Бир күнгө куйругуңду бере тур, дейт. Төө куйругун да берет. Көп убакыт өтөт. Бугу менен жылкы Төөнүн куйругун да, мүйүзүн да кайтарып бербейт.
