Илгери-илгери он жети жашар мүнүшкөр бир байдын үйүнө келип консо бир бүркүт турат. Эртең менен бай байбичеси экөө желеге бээ байлайлы деп кетишет. Бала бүркүткө карап: -Кайран асыл, билген кишинин колуна тийбей, билбес кишинин колуна тийипсиң,-деп сүйлөнөт. Анын сөзүн угуп калган бир бала байга барып: -Үйдөгү конок бала бүркүттү “кайран асыл, билген кишинин колуна тийбей, билбес кишинин колуна тийип калыпсың”-деп жатат,-дейт. Балага келип бай: -Бүркүттү таптап бергин,-дейт. -Бүркүттү таптоону билбеймин,-дейт бала. -Балам, ушул бүркүттү таптап берсең, кызымды сага беремин,-дейт бай. Ошондо бала макул болуп: -Эки жыл туу калган бээ тап, бир боз үй тиктирип коюңуз, ал үйдүн ичинде эч нерсе болбосун, ага бүркүттү коёмун жана бээни союп этин киргиземин,-дейт. Бай эки жыл туу калган бээни алып келет жана бир үйдү тиктирип даярдайт, үйдүн ичине эч нерсе койдурбайт. Бала бээни сойдурат, аны бүтүн үйгө киргиздирет. Бүркүттү да кийирип байлабай бош коет. Ал чыгып кетпей турган кылып үйдү жылчыгы жок бекитет. Ошентип бүркүттү камап коет да, кээде гана суу берип коюп жүрөт. Бүркүт бээнин этин жеп бүтүп, семизинен басалбай калат. Бала: “Басалбай калган бүркүт таптоого оңой болот” деп, таптай баштайт. Бир ай таптагандан кийин аны түлкүгө салуу үчүн алып чыгат. Бир топ киши менен бала кыдырып жүрсө, бир кара түлкү чыга качат да, бүркүттү көрө салып тиктеп туруп калат, ал жөн түлкү эмес калтар экен. Бала бүркүттүн томогосун башынан алат да, бирок бүркүттө калтарга салбай томогосун кайра кийгизип коет. Бала менен бирге жүргөн кишилер: “Бүркүттү эмне салбайт?” деп таң калышат. Бала бүркүттү томогосун дагы башынан шыпырып алып, бүркүттү салбай томогосун кайра кийгизип коет. Баланын жолдоштору “бул бала бүркүтүн эмне салбайт, калтарды бизге ыраа көрбөй турат го” дешип наалышат. Бала томогону алып бүркүттү шилтейт. Бүркүт калтарга карабай асманга кетет. Калтар болсо алдыңкы эки бутун көтөрүп асманды тиктеп калат. Бүркүт өтө бийик көтөрүлүп, карааны көзгө көрүнбөй үлбүлдөп калган кезде шукшурулуп тик сайылып келип калтарды башынан мыкчый кармап көккө көтөрүлдү да, жерге таштап жиберди. Калтарды алышкандан кийин жолдоштору: -Эки жолу бүркүттүн томогосун алдың, бирок салбадың, үчүнчү жолу гана салдың, мунун себеби кандай?-деп баладан сурашат. -Биринчи жолу асыл менен асыл кантип беттешет деп бүркүттү калтарга салууга колум барбады. Экинчи жолу асылды асыл кантип кыят деп салууга колум барбады, үчүнчүсүндө тобокел деп чымырканып туруп бүркүтүмдү кое бердим, бүркүттүн асманга бийик чыкканынын себеби, ал канчалык бийик көтөрүлсө, ошончолук тиктей берип түлкүнүн көзүнө жаш толот, качырып келе жаткан бүркүттү көрбөй калат. Акчекир деген бүркүт ушул,-деди бала. Эл: “Чынында байдын кызы балага ылайык экен” дешип, баланы үйлөндүрүп-жайландырып коюшат.
АРМАН АЙ
Илгери, илгери бир карыя киши басса-турса эле “арман ай” деп жүрчү экен. Бул карыянын топ бузар курдашы болуптур. Бир күнү ошол курдашы: -Сен дайыма эле “арман ай” деп жүрөсүң, эмнеге арман кыласың? Бала-чакаң бар, төрт түлүгүң шайма-шай,-деген экен. Ошондо карыя: -Менин арманымды уга турган болсоң балдарыма айткын, элди чакырып тамак берсин, арманымды ошондо айтам,-дейт. Курдашы карыянын айткан сөзүн анын балдарына айтат. Балдары бээ союп, элге тамак берет. Ошондо карыя: -Мен жашымдан жетим калган элем. Жыйырма жашымдан бир байдын малын кайтарып оокат кылып жүрдүм. Күндөрдүн биринде багып жүргөн койлорума карышкыр тийип, бир тобун кырып кетет. Бай кыжырына чыдай албай, мени төөнүн чылгый терисине салып, анын оозун тарамыш менен тигип, бир жерге алып барып таштайт. Чылгый тери ысык күнгө кургап, өпкө-боорумду куушуруп, кечки салкында кайра кенеле калып, айтор, алымды кетирип жүрдү. Эл жайлоого көчкөндө бай мени бир төөгө тең кылып артты да, бир келинге жетелетип койду. Мен жүктү улам бир жагына салмагымды салып оодарып коёмун, келин улам оңдоп коюп жүрүп отурду. Ошентип келин аябай убара болду. Көч-узап, келин артта калды. Кеч кирип кетти окшойт, келин мени таштап, төөсүн жетелеп кетип калды. Мен эми: “Жырткычтар жеп кетеби?”-деп аябай коркуп, калтырап жаттым. Бир маалда нөшөрлөп жамгыр жаады, чылгый тери бошоп шалбырады, тарамыштын тигишинен үзүп, териден түн ортосунда чыктым. Карасам, бир үңкүр турат. Ошондо түнөп, эртең менен карасам, аябай жакшы кийинген бир мырза келатат. Аны көрүп кайра үңкүргө кире качтым. Бир маалда жигит ал үңкүргө келип:
Үңкүрдөгү адам бери чык!-деди.
Жылаңачмын, уялып турам, баатыр,-дедим мен.
Жылаңач болсоң ушул үңкүрдөн чыкпай тургун, мен сага кийим алып келип берем,-деп ал чапкан бойдон кайра кетти. Күн чыгаарда бир таңгак кийим алып келип берди. Кийимди кийип үңкүрдөн чыксам бир жаш, сулуу жигит турат. Ал: -Сен эмне болуп жүргөн адамсын?-деп ал-жайымды сурады. Мен төкпөй-чачпай бардыгын айтып бердим. Мени жоргосуна учкаштырып алып, бир байдыкына алып барды да, байга: -Бул сенин үйүңдө он күн турат, он күндөн кийин алып кетемин,-деп чу коюп жөнөп кетти. Баягы жигит он күндөн кийин, келип, мени учкаштырып бир жерге алып келди. Келсек, бир кара кашка аттын жанында эки көзү толтура жык толгон бир куржун турат. Ал куржунду экөөлөп атка салдык, анан:
Атка мин!-деди. Атка миндим.
Эй, жигит, мен кызмын, кыз “экенимди ата-энемден башка эч ким билбейт. Ушул элге болушмун, элди мен бийлеп, мен башкарамын, менин никемди сага буюрган экен, жүр кеттик элиңе. – деди. Жүрүп кеттик. “Бул кантип эле кыз болсун, кыз да болуш болуп эл башкармак беле. Эми мунун кыз экенин кантип билемин?”-деп кете бердим. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп бир дарыяга туш келдик. Ушул жигиттин кыз экенин анык билейин деген максат менен: -Мен ысып кеттим, мына бул дарыяга киринип алалы,-дедим. Жигит: -Бул дарыяга түшүүгө болбойт, жылан, жаян көп, ал бизди тартып кетет,-деди. Мен болбой:
Киринели дей бердим. -Мейли,мен түшөйүн, сен менден көзүңдү айырбай тургун, эгерде жаян чыкса ат,-деп мага жаасын берип, өзү сууга кирди. Мен жигиттин кыз экенин анык билип сүйүнгөнүмдөн жаяндын келерин унутуп коюптурмун, кызды жаян тартып кетсе болобу! Ошентип кызымдан ажырадым, ченде жок күйдүм, быштым, бирок колумдан эмне келмекчи, күчүмдү ыйлоого чыгардым. Кыздын куржундагы алтыны жана боз жоргосу менен төрт жагым кыбыла болуп, ушул даражага жетип, кадырлуу болдум. Азап-тозоктон ажыраткан ошол кыз менен бирге олтуруп чай ичпегениме, бир сырдашып сүйлөшпөгөнүмө армандуумун, бул арманбы, жокпу? Арман, ай!-деп сөзүн аяктады.
ТӨЛГӨЧҮ
Илгери бир кедей болгон экен. Бир күнү аялы:
Сен эркексиңби, бир жерден ичерге тамак, киерге кийим таап келсең боло. Агартып көйнөк кийбесем, алгылыктуу оокат ичпесем, качанкыга чейин эле эч нерсеге жетинбей, жорудай болуп жүрөмүн,-деп күйөөсүн, жемелейт. -Мен кайдан оокат таап келейин, бирөөлөр мага оокатын бекер бербесе, эмне кыл дейсиң. Айтчы, кандай кылайын –дейт күйөөсү. Аялы күйөөсүнө бир жоолук менен кырк кумалак берди да, ушуларды алып эки жолдун кошулган бурчуна барып олтургун. Жоолукту алдыңа жайып койгун, кырк бир кумалакты жоолуктун үстүнө чачып таштагын. Ары өткөн, бери өткөн кишилер: “Ой, бул эмнең, эмңе кылып олтурасың?” деп сурашат. Ошондо сен “ушул кумалак менен элдин жоголгон малын табамын, мына бул чачылып жаткан кырк бир кумалакты “төлгө” дейт”, деп жооп бергин,- деди. -Жоголгон малын кантип табамын, эч нерсени билбесем эмнени айтамын,-дейт күйөөсү. -Бирөө мен кой жоготтум, коюмду таап бергин деп келсе, сен кумалактарды колуна алып туруп жоолукка чачып таштагын да, оозуңа эмне кирсе ошону айта бергин. Ошол айтканың үчүн алар сага акча беришет, ошону менен оокат кылабыз! – Аялы безилдеп шакылыктады. Аялынын сөзү менен кедей эки жолдун айрылышына келип, жоолугун жайып коюп, ага кумалактарды чачып салып олтура берди. Эшегин жоготкон бир киши келди: -Бул жерде эмне олтурасың? -Мен төлгөчүмүн, элдин жоготкон малын төлгө салып таап беремин! -Менин бир эшегим жоголуп кетти эле, ошону таап берчи төлгөңдү тартып,-деп баягы киши төлгөчүгө беш тыйын берет. Төлгөчү кумалагын жоолуктун бетине чачып ойлонуп олтуруп калат, эмне айтарын билбей, оозуна эч нерсе кирбей, тунжурай түшөт. Төлгөчү илгери ооруп, ага табып санаа берип, айыктырганы кылт эсине түшөт да, эшектин ээсин:
Сен санаа ичкин,-дейт.
Менин жоголгон эшегим табылабы же табылбайбы, ошону ачык айтпайсыңбы? Санаа ичкендей мен кесел белем, эч оорум жок,-дейт баягы киши. -Көп сүйлөбөй барып менин айтканымды кылгын,-деп төлгөчү аны жөнөтүп жиберет. Баягы эшегин жоготкон киши үйүнө барып төлгөчүнүн айтканын кылайын деп, санаа ичет. Санаа тигинин ичин ала баштайт, тигил шашылып камыштуу жерге барып олтура калса, аерден шабыр-шубур деген табыш чыгат. Ал: “бул жерде эмне болду экен”-деп карай салса, өзүнүн жоголгон эшеги ошол жерде жүрөт. Ал эшегин таап алып, сүйүнгөндөн кайра төлгөчүгө келип: -Сен олуя төлгөчү экенсиң, эшегимди таап бербедиңби,-деп сүйүнүп дагы акча берет. Ошентип кедей төлгөчү аталып кеткен экен.
ЖЭЭРЕНЧЕНИН БАЛАСЫ
Жээренченин баласы өтө жоош экен. Жаныбек хан Жээренчеге: -Жакшыдан жаман туулабы?-деп айтат. Анда Жээренче: -Жакшыдан жаман туулбайт,-дейт. Мунусу кандай деп, оюна алып ойлонуп жүрүп, Жээренче чечен өлгөндөн кийин бир нече жылдар өткөндө Жаныбек хан калмактарга каршы жортуулга бара турган болуп, Жээренченин баласына “Душманга каршы урушабыз, биз менен жүрсүн” деп, адам жиберип, кабар кылат. Жээренченин баласы жаш бышты атты минип, эл менен кошо жортуулга барат. Урушат. Душмандары – калмактар күчтүү болуп, Жаныбек хандын аскерлери тымтыракайы чыгып кача баштайт. Качып келе жатканда кандын аты жүрбөй калып, колго түшө турган болот. Ошондо Жээренченин баласы: -Таксыр, жүрбөй калган атыңызды мага бериңиз, мен сизге атымды тартуу кылып, биротоло беремин. Мен колго түшсөм эч нерсе эмес, сиз колго түшсөңүз, “калмактын канын чаап аламын деп барганда, эли качып кетип, каны колго түшүп калды” деген элди булгаган түбөлүк жаманатты сөз калар,-деп минген атын берип, жүрбөй калган кандын атын Жээренченин баласы минип, хан аман калыптыр. -Жээренченин баласын жоош көрүп жүрүүчү элем, Жээренченин айтканы дурус экен,-деп кан Жээренченин сөзүнө айран калган экен.
ҮЧ КЫЗ
Илгери-илгери бир кишинин үч кызы болуптур. Улуусу күзгүгө каранып отурганды жакшы көрсө, ортончусу таранганды сүйөт. Кичүү кызы куурчагына кийим тигүү, менен алек болот. Күндөрдүн бир күнү энеси кыздарды карагат терип келүүгө жиберет. Үчөө үч баштык алып, карагат терүүгө женөйт. Карагат калың өскөн жерге келишип, а дегенде кызыгып жешет. Бир аздан кийин тиштери камалып, карагат жегиси келбей калат. Анан баштыктарына тере баштайт. Толоюн деп калганда шагылга улам бири төгүп алып, кайра терип отурат, кыздар кеч киргенин байкабай калат. Күн батканын акыры байкашып, кыздар үйүн көздөй жол тартат. Бир аз баскан соң караңгы кирип, үй кайда экени билинбей калат. Кыздар коркуп, ылдыйлап басып келе жатса, үлпүлдөп күйгөн жарык көрүнөт. Ошол жарыкка бет алып үчөө жүрө берет, жүрө берет. Чарчапчаалыкканда акыры жарык күйгөн жерге да келип жетишет. Жыртыктешиги көп жаман үйгө кирип келишсе, босогонун бир жагында турган соку, экинчи жагында турган сок-билектен башка эч нерсе көрүнбөйт. Коломтодо жылтырап от күйүп турат, оттун жанында саксайган бир кемпир отурат. Ал кыздарды көрө коюп:
Ырас келбедиңерби, отургула. Далайдан бери жолум болбой жүрдү эле, бүгүн бир курсагым тоет экен,-дейт. Анын кейпин көрүп, сөзүн уккан кыздар коркконунан очоктун жанына отура калышат. Анда баягы кемпир: “Сен үйдүн үстүндөгү чамгаракка чыгып, эки жакты карап жат”,- деп кыздардын улуусун ал жакка жиберет. “Сен туурдук менен чийдин ортосуна жат, сырттан бирөө келе жатса мага айт”,-деп туурдук менен чийдин ортосуна таңып коет. Кыздардын кичүүсүнө: “Сен кичинекей экенсиң, мен өз койнума алып жатайын, чачыңдан жыттап, көңүлүмдү ачайын”,-деп айтат. Кичүү кызды койнуна алып жатып баягы жез кемпир чачын жыттамыш болуп кыздын канын соро баштайт. Ошентип жатып баягы кыз да, кемпир да уктап калат. Чамгаракта жаткан улуу кыз эки жакты карап көрүп, башка жакка адашып келгенин, саксайган неме жөн кемпир эмес, жез кемпир экенин билет. Акырын түшүп келип туурдук менен чийдин ортосундагы сиңдисин бошотот. Анан кичүү сиңдисине келишип, акырын караса, жез кемпир канын соруп жатып уктап калганын көрүшөт. Жерде жаткан талпактын бир учун жез кемпирдин оозуна салып, сиңдисин бошотуп алып үчөө качып жөнөйт. Аз жол жүрдүбү, көп жол жүрдүбү, бир маалда канын сордуруп койгон эң кичүү кыз чарчап, жүрбөй калат. Кыздар бир аз дем алып олтурат. Ошол мезгилде таң атып, айланага жарык кирет. Бир аз дем алып олтурганча жерди жарган дабыш чыгат. Кыздар ары-бери караса баягы жез кемпир чачын саксайтып, көзүн ыкшыйтып сокусун минип, сок билегин камчыланын келе жатат. Кыздар коркуп эмне кыларын билбей, дал болуп калат. Аңгыча жез кемпир ат чабым жерге жакын келип калат. Ошондо кыздардын улуусу күзгүсүн ала коюп: “Сени далай карадым, Бир керекке жарагын”,-деп ыргытын жиберет. Күзгү жез кемпирге жакын барып түшөт. Анын түшкөн жерине көз ачып-жумгуча баш-аягына көз жетпеген деңиз пайда болуп, жез кемпир аркы өйүздө, кыздар берки өйүздө калат. Кыздар сүйүнүп, үйлөрүн көздөй жол тартышат. Жез кемпир сокусун кайык кылып минип, сок-билегин калак кылып деңизден сүзүп жөнөйт. Кыздар жол жүрүп отуруп курсагы ачып, өздөрү чарчап бир жерге түнөп чыгат. Эртең менен күрүлдөгөн дабыштан кыздар ойгонуп кетип, эки жагын караса, баягы жез кемпир жакын келип калганын көрүшөт. Эмне кыларын билбей, шашып турганда жез кемпир бута атымдай жакындап калат. Ошондо ортончу кыз: “Тарагым, тарагым, Бир керекке жарагын”,-деп жез кемпирди көздөй тарагын ыргытып жиберет. Анын тарагы жез кемпирге барып түшөт. Тарак түшкөн жердин айланасына чычкан мурду жөргөлөгүс чытырман токой пайда болот. Жез кемпир аркы жакта, кыздар берки жакта бөлүнүп калат. Кыздар сүйүнүп, үйлөрүн көздөй жолун улантат. Ал мезгилде жез кемпир сокусун араа кылып, сокбилегин балта кылып, түнт токойдун жоон жыгачын аралап, ичкесин балталап кесип, алдыга жыла берет. Аз жол жүрдүбү, көп жол жүрдүбү, кыздар курсагы ачып, кубаты качып, бир жерге түнөп жатат. Таң агарып аткан кезде жерди жарган үн чыгып, баягы жез кемпир келе жатканын көрүшөт. Кыздар коркуп, эмне кыларын билбей дал болуп туруп калат. Аңгыча жез кемпир чукул кирип келет. Ошондо кыздардын эң кичүүсү: “Ийнем-ийнем, ийип кет, Жер түбүнө кирип кет”-деп ийнесин жез кемпирди көздөй ыргытып жиберет. Ийне жез кемпирдин жанына барып түшөт. Ийне түшкөн жер көз ачып-жумгуча оюлуп, түбү жок чуңкур ор жаралат, ага сокусун минип, сокбилегин камчыланып жез кемпир кирип кетип, ошо бойдон жок болот. Кыздар сүйүнүп, бир аз дем алып, эки жагын карайт. Караса, жакын эле жерде өздөрүнүн үйү көрүнөт. Сүйүнүчү койнуна батпай кыздар үйлөрүнө чуркап келишет. Эмне көрүп, эмне кылгандарын биринен бири талашып айтып беришет.
ОТУНЧУ ПАДЫША
Бир заманда Султаналы деген отунчу болгон экен. Өзүнө ылайык кембагалдын кызы Умсунайга баш кошуп “эки бакыр, бир тукур” болуп оокат кылышат. Аялы көп кечикпей эле эркек төрөп бериптир. Баланын кубанычы менен жылаңач-жабык эстен чыгып кетет. Мырза аттуу баласы бат эле чоңоюп, он жашка чыгат. Султаналы үй-бүлөсүн, өз кардын тойгузуу үчүн “өлбөс оокат, чыкпас жан” дегендей, кара жанын карч уруп, күнүгө талаадан отун терип калаага сатуучу экен. Күндөрдүн биринде кылаңгыр чайга тоюп, өлбөс оокатка жан талашат. Койнуна бир көмөчтү салып, жолду карата көп ойлорду ойлоп баш катырды. “Мен алтымыштан, кемпирим элүү жаштан аштык. Демек экөөбүз тең картайдык. Артыбызда керки, чотту жыйнап, атыбызды өчүрбөй турган тукумум Мырза бар. Жалгызымдын колун адалдап коюуга кудуретим келбеди. Атаганат!”-деп далай жерге келип калганын да өзү билбей калыптыр. Отун алуучу жеринде эмне кыларын билбей, “урушарга жоо таппай, урунарга тоо таппай” жолдун боюнда сары сан болуп терең ойго батып отуруп калат. Бир убакта ордунан ыргып туруп артын көздөй жөнөйт. Баратып кантип уулунун тоюн берүүнү ойлонду: “Кой, аздан акча жыйнайын, катып койгон акчамды таптакыр унутуп калбайын, күрүч, кой алып туруп, уулума той берип, элден бата алайын” деп кызык кыялга батты. Жолдо келе жатып көздүн жоосун алган сонун куурайларга көзү түшөт. Ана-мына деп карап турбай Султаналы жол боюндагы шуудурап турган куурайларды оро баштады. Күндөгүсүнөн алда канча көп куурай жыйнап, бекемдеп таңып, көтөрүүгө көп аракеттенип, кара терге түштү. Бир маалда эптеп дөңгө сүйрөп жеткирип, чарчап алы кеткендиктенби, аны ордунан кайра жылдыра албады. Бүткөн бою суу болуп, өзү кара терге түштү. Көтөрө албайт, көтөрүп тура калайын дегенде, башынан ашып көмөлөнүп кетет. Бир туруп ызаланып, бир туруп капаланды. Кандай жеткирүүнүн амалын таппай, казыктай болуй жолду карап туруп калды. Жолдон өтүп бараткан жолоочу көрүп-билип тургансып Султаналынын кыжырын кайнатып суроо берди. Ал жини келип: -Көзүң көр, кулагың кереңби? Бооруң ачыса жеткирип бер, болбосо эмнеге куру сүйлөйсүң,-деп кыйкырып үнүн катуу чыгарды. -Ачууланба, чабалдык кылба, билем сенин эмне кылганыңды, балаңа той берүүнүн камын көрүп, азап тартып, убара чегип жатасын. Сен куу жаныңды кууратып эмне кыласың. Ыракаттан жүзүн көргөн жериң жок, дүйнөгө келгениңден кийин жыргайм деп ойлосоң боло. Отунчум куу жанынды кууратпай менин акылыма көн. Тетиги чоң ташты көтөргүн, астындагы чуңкурга колуңду салсаң бир тасторкон, бир бешмант, бир сака бар. Ошолорду алгын, көктөн тилегениң жерден табылат. -Аларды шаарга сатамбы?-деп Султаналы сураганда, жолоочу: -Кокуй, андай кыла көрбө, кайсы тамакты көңүлүңө түшүрсөң ошол замат даяр болот, каалаганча жеп, тасторконду кайра катып коюп жүргүн. Бешмантты кийип алсаң, эл көзүнө көрүнбөй каалаган жерге жетесиң! Саканы болсо, башыңа кыйын иш түшкөндө курал кыл. Саканы тамдын төбөсүнө коюп туруп анын артынан өзүң чуркап бар. Сака түшкөн жерде эшик ачылып калат. Ичине кирип ылдый түшсөң адамдын көңүлүн чайыткан бак пайда болот. Ортосунда чоң жолу бар, жол менен басып бараткаңда оң жагыңды карасаң бышып жетилген мөмөлөрдү көрөсүң. Бирок сол жакка карабай, ар убак оң жактын мөмөлөрүн же. Сол жактагы мөмөнү сага мурда ким жамандык кылса ошолорго берип жедир. Аны жегенден кийин алар таш болуп катып калат. Каргап туруп берсең, сен жаман санагандай болот. Кыскасы кандай ойлосоң ошондой болот,- деди дагы жолоочу көздөн кайым болду. Султаналы: “өңүмбү, түшүмбү”, деп бир топко дал болуп туруп калып, араң-араң эсине келди. Султаналы жолоочу айткан чоң ташты ордунан жылдырып коюп, дагы колун ийнине чейин төмөн карай салып, төмөнүрөөк жибергенге коркту. “Колумду улам салам деп отуруп, өзүмдү сордурбайын, кой кемпиримди жардам бергенге алып келейин” деди. Үйүнө барып кемпирине сүйүнчүлөп, “жүр, кемпирим” деп, алып келди. Султаналы чөк түшүп отурду да, артынан кемпирине этегин карматып: -Сак бол, кокус мени ары карай тартса, сен бери карай тарт, андай кылбасаң мен өлдүм,-деди. Кемпири ээгин тиштеп, Султаналыны бекем тартып, кыйналып кысталып туруп тасторкон, бешмант, саканы сууруп алып чыкты. Кубанычтары койнуна батпай, абдан сүйүнүштү. -Кемпирим эмне жегиң келет?-деп жалт карады. Умсунай: -Сары майга бышырылган каттама болсо! -Мен да ошону каалаймын,-дей салды Султаналы. Ичинен сары майга бышырылган каттама чык,-деп тасторконду ачты эле, тасторкон толду, өлгөнчө жеп тоюшту. Баягы жолоочу айткандай жеп бүтүп, кайра жаап коюшту. Айт тамактар болуп, береке жайнап ырахаттын жүзүн көрө башташты. Анан бешмантты кийип, Султаналы шаарга чыкмакчы болду. Бешмантты алып, жолоочу айткандай эч кимге көрүнбөй шаарга кирип барды. Султаналы шаарды аралап, бир жерди караса набайчы нан чыгарып жатыптыр, “ушундан бирди алып көрөйүн, билинер бекен, билинбес бекен”, деп нанды алды дагы, тыяк-быякка карап көрдү. Бир аз басып, кайра турду, набайчы аны менен иши да болбоду. Султаналы дагы сынап, бир киши алма сатып отурган жерден алмасын алды эле, эч ким көрбөдү. Андан ары бал саткан жерге келип, оюндагысын алып, керек дегенин колуна кармады. Бирок такыр адамдын көзү чалбады. Султаналы кездеме саткан соодагердин жанына келип: “Бул адамдын акчасын алайын” деп ойлонуп, коюн кончуна тыгып акчаны ала берди. Бул дагы көргөн жок. Анан Султаналы келатса, базарда чөнтөкчү уурдаган акчасын санап туруптур. “Мейли бул дагы бирөөлөрдү какшаткан акча”, деп анын дагы акчасын, алды. Ары барса, кай бирөө какшап, кай бирөө боздоп жүрүшөт. Султаналы абайлап канча жоготсо, ошончо акчаны орундарына салат. Андан ары сыйкырдуу бешмант менен жүрүп отуруп кайыр -тилеген пенделердин арасына келип баягы акчаларды берип отуруп, аны дагы апың-упуң кылды. Жолдо келе жатып Султаналы бир казыга кезигип калды. Казынын башындагы жибек жоолугуң алып жаман чүпүрөктөрдү ороп койду. Казы бул ишти байкабай жүрө берди, ары өткөн, бери өткөндөр шылдың кылышып шермендеси чыкты. Сыйкырдуу бешмант менен аман-эсен Султаналы үйүнө келип болгон иштердин чыпчыргасын коротпой аялына айтып берди. Арадан көп убакыт өтпөй Султаналы: “Эми саканы сынайынчы”, деп үйүнүн үстүнө чыгып, жолоочу айткандай саканы атып жиберип, анын артынан өзү келди. Шарт этип эшик ачылып, мөмөлүү бактар көрүндү. Мөмөлөрдү көрүп, айран таң калып, оң тарабындагы жемиштерди татып көрдү. Жолдун сол жагындагы ашпурт, анжыр, алмаларга көзү түштү. Самсаалап турган анжырдан бирди үзүп алып, өзү жебей: “Умсунай муну жакшы көрүүчү эле”,-деп сүйүнгөн бойдон кемпирине аласала алып келди. Умсунай “жеп коеюн” деп, оозуна салаары менен мышык болуп мыялап калды. Султаналы аргасы кетип, айласы түгөндү. Умсунай дубалга чыгып, эмне кыларды билбей жалдырап турду. “Бир анжырдын азабынан кемпиримден айрылдым”, деп кокуйду үстөккө-босток айтып, эстен танды. Аргасы кетип көзү карайлап, баягы сакасын калчап, бактын оң тарабындагыга барып, анжыр, ашпурт, анар, жүзүм терип алды дагы, бирден мышыкка зордоп жедирди. Анжырды жегенден кийин кемпир өз калыбына келди. Султаналы сүйүнүп, “Кемпиримден бөөдө ажырап кала жаздадым”, деп мөмөлөрдүн кандайы дабаа, кандайы залал боло турганын жакшы билди. Султаналы сыйкырдуу бешмантты көп кийип күндө базарга барат. Арам тамак соодагер, байлардын акчасын алып, кембагалдарга таратып берет. Кембагалдар тоюнуп жыргашты. Кандын казынасын чачты. Короо-короо кой, өрүшү менен жылкыны таратып, кедейлердин жарпы жазыла баштады. Жердин үстүндөгү жемиштер дагы калганы жок, утурумдук оокат үчүн Султаналы Умсунай экөө алтын саканы ыргытып коюп жер астындагы бактардын мөмөлөрүн сата баштап турмушу оңолду. Бир күнү Султаналы баласына той берип шаардын падышасын вазирлери менен чакырып ааламда жок даамдарды тасторкон жасап, аябай тан калтырды. Кетээрде падыша Султаналынын сыйкырдуу бирдемеси бар экенин билип, анын сырын билиш үчүн: -Мындан ары жакшы жүрөлү, келишип кетишип туралы, балким кудалашып каларбыз,-деп өзөр-мазир сөзүн айтты. Султаналы кубанычы терисине батпай: -Кулдук-кулдук,-деп таазим кылды. Мына ушундан баштап падышанын кызы Айжамал менен Мырза көп ойной турган бодду. Бир күнү Султаналы менен Умсунай бир жакка кетишип, баягы сыйкырдуу бешмантты үйгө унутуп калтырышат. Айжамал менен Мырза бышып турган коонго барат да ээси кармап алып, Айжамалды жибербейт. Ошондо Мырза кызга боору ачып, сыйкырдуу бешмантты алып келип, коонду оюнча жеп, каалаганча алып кетишет. Бешмантты үйүнө коюп, Мырза билмексен болуп калды. Айжамал болгон ишти төкпөй, чачпай атасына айтып келди. -Сен ошол бешмантты алып келсен, алтындан сөйкө жасатып берем,-деп падыша кызына убада кылды. Кыз атасынын айтканын орундатып, сыйкырдуу бешмантты алып келип берди. Падыша сыйкырдуу бешмантты сынап көрүп, бекем катып таштады. Бир күнү Султаналы менен Умсунай экөө дагы айылчылап кеткенде, Мырза Айжамалдын астына барбактап тасторконду жайып, түрдүү оокатты жайнатат. Каалаганча жешип, тасторконду кайра ордуна илип коюшат. Айжамал үйүнө келип атасына сыйкырдуу тасторкон жөнүндө айтып берет. Атасы аябай кубанып кызына: -Сага алтын шакек берем, ошол тасторконду алып келсең,-деп дагы жумшайт. Сыйкырдуу тасторкон да алынып келди. Султаналынын тырпы тышына айланып, бешмант, тасторкондон ажыраганына аябай капаланды. Ким колдуу болгонун дароо байкады. Алтын саканы ыргытып, анан өзү чуркап жердин алдындагы бакка барып, мөмөлөрдү эки-үч чакадай жыйнады. Кыштын кырчылдаган күнү падышага тартуу кылып алып барып берди. Баарысы аң-таң калып, жеп жыргашты. -Эртең дагы алып келем,-деп убада кылды.Султаналы бактын сол жагындагы мөмөлөрдү терип туруп падышаныкын көздөй басты. Султаналы: -Мен бирден оозуңарга салам, оозуңарды ачып, көзүңөрдү жумуп тургула – дегенине падыша менен вазирлер макул болду. -Падыша мышык, вазирлери ит болсун,-деп Султаналы шыбырап, колун бир силкип койду. Ошондон кийин баарысы айткандай болду. Падышанын тактысына өзү олтуруп, адил иш жүргүздү. Жоголгон буюмдарын таап, жаркырапжайнап жатып калган экен.
ЖЕЗ КЕМПИР
Илгери-илгери бир эки кыздуу жесир аял болгон экен. Күндөн күнгө оокаты начарлап, бир күнү аял бир кызын оң колуна, бир кызын сол колуна жетелеп, оокат издеп жөнөйт. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп бир алачыкка туш келишет. Киришсе, төрдө бир териге оронгон кемпир жатат. Аял ал-абалын түшүндүрүп: -Багар көрөрүбүз, барар жерибиз жок, бир жүргөн жанбыз. Түнөп кетүүтө уруксат берер бекенсиз,-дейт. -Менин эле үйүмдө жүрө бергиле,-дейт кемпир. Ошондон кийин алар кемпирдин үйүндө жашап калышат. Кемпир керээли кечке тери жамынып жата берет. Аял болсо, күнү-түнү менен жаны тынбай оокат кылып жүрөт. Күндөрдүн биринде кемпир: -Жүрү, кийиз өтүктүн таманына салгандай чөп жулуп келели, деп келинди токойго алып келет. Баягы аял чөп жулганы эңкейе бергеңде кемпир койнунан бычагын сууруп чыгып, бир саят. Отту чоң кылып жагып, баягы келинди шишкебек кылып жеп коёт. Көрсө, ал кемпир киши жегич экен. Кемпир алачыкка кирер замат кыздар: -Апабыз кайда?-деп сурашат. Анда кемпир: -Камырабай эле койгула, силердин энеңер өтүгүңөрдүн таманына салгандай чөп жулуп жүрөт, жакында келер,-деп коёт. Өзү босогону аттаар замат коңурукка кирет. Кыздар ары оодарылышып, бери оодарылышып уйкулары келбей жатышат. Күтүп отурушуп, күтүп отурушуп, бир маалда кыздардын улуусу: -Эмне энем кечикти,-деп тынчсызданып, токойду көздөй жөнөйт. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп токойго барса, бир жаңы эле өчкөн оттун ичинде адамдын сөөктөрү жатат. Ошол жерден энеси байланып жүргөн бүлөөнү, оттукту жана энесинин тарагын табат. Кыздар өпкөөпкөсүнө батпай ыйлап, энесинин бүлөөсүн, оттугун жана тарагын алып кайра алачыкка келет. Жолдо келатып эки чымчык кармай келет. Кыздар чымчыктарды көшөгөнүн ичине кое берет да сиңдисин колдон жетелеп, тезинен күн чыккан тарапты көздөй бет алып качып жөнөшөт. Ал эми кемпир болсо уктай берип, уктай берип бир оокумда ойгонсо, көшөгөдө бир нерсе бүлкүлдөйт. “Кыздар ордунда экен”-деп кемпир кайрадан уйкуга кирет. Кемпир жети күн, жети түн уктайт. Бир маалда курсагы ачканынан ойгонот. “Эми кыздарды жейин”-деп, көшөгөнү ачса, ичинде эки чымчык тыпырап учуп жүрөт. Ошол жерден кемпирдин ачуусу аябай келип, баягы кыздардын аркасынан кууп жөнөйт. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп кууп жетип кармай турган болгондо улуу кыз: -Эне, энекебай бизге жардам бер!-деп бүлөөнү ийнинен алыс таштап жиберет. Бүлөө түшкөн жерге чоң дарыя болот. Кыздар бир өйүзүндө, кемпир экинчи өйүзүндө калат. Кемпир сууга киргенден коркуп, өкүрүп, ачууланган бойдон кала берет. Кыздар артын карабай алдыга кетишет. Дарыя жети күн агат да, андан кийин кургап, ал эми бүлөө болсо, улуу кызга кайра барып калат. Кемпир кайра кыздардын артынан түшөт. Анын жакын калганын укканда улуу кыз: -Эне, энекебай, бизге жардам бер!-дейт да, оттукту ийнинен алыс ыргытып жиберет. Бир паста түптүз талаада бийик зоо пайда болот, тоо жети күн турат. Ошентип кемпир жете албай кала берет. Эже-синди артын карабай жүрүп олтурушат. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп баягы эки кыз бир аралга туш келет. Аралдын наркы өйүзүндөгү алачыкта жашаган бир кара кемпирди көрүп, эки кыз: -Эне, бизге жардам берип коюңуз,-деп чакырышат. Анда баягы кемпир: -Мени карап көргүлөчү өңүм сулуу бекен?-дейт. Кыздар: -Биз көптөн бери адам көрө элекпиз, бизге өңүңүз күндөн да жарык, колуңуз биздин энебиздин колундай жумшак көрүнөт,- дешет. Ошентип кемпир кыздарды суудан көтөрүп чыгат. Кыздарды кемпир өз кыздарындай багып жүрөт. Күндөрдүн биринде кемпир: -Менин эки балам бар, алар мергенчилеп кеткенине бир нече жыл болду, ошол экөөнү таап келгиле. Токойго барсаңар бугуга чана сүйрөткөн эки бала көрүнөт, силер койнуңардагы бугунун терисинин өңүн көрсөткүлө. Колуңардагы бугунун терисинин өңүн көрөр замат менин балдарым силерди ээрчип жөнөйт,-дейт. Ошентип кыздар кемпирдин эки баласын издеп жөнөп, жүрүп олтуруп токойго келишет. Балдарды таппай көп кыйынчылыктарды тартып, акыры бир күнү араң табышат. Балдар кыздардын койнундагы бугунун терисин көрүшүп, “апам бул кыздарды бизге жиберсе керек” деп кыздарга жакындашса, алар болгон окуяны толугу менен айтып беришет. Үйлөрүнө келип улуусу улуу кызды, кичүүсү кичүү кызды алып, жыргап жатып калышкан экен.
КАРЫШКЫРДЫН КАМКОРДУГҮ
Илгери, илгери бир кан болуптур. Анын, үч баласы болуптур. Балдарынын аттары бир бирине уйкаш экен. Улуу баласынын атыОрмон, ортончу баласыныкы – Коргон, кичүү баласыныкы – Болгон экен. Балдары күн сайын бак-дарактарды кайтарышса да, күн сайын бактан бирден алма жоголо берет. Бир күнү баягы бак-дарактарды кайтаралы деп Ормон, Коргон, Болгон үчөө тең келсе, бир куш алманы чокуп жеп отуруптур. Балдар тор жайышып кушту кармап алышат, куш көпкө чейин талпынып жатып учуп кетет да, бир канаты калып калат. Балдар үйлөрүнө келип, атасына болгон ишти айтышып, куштун канатын атасына беришет. Канат жөн канат эмес, алтын канат болуп чыгат. Атасы ойлонуп отуруп: -Эгерде менин балдарым болсоңор, ошол кушту таап кармап келгиле, эгер таба албасаңар кайтып келбегиле,-дейт. Үч баласы атасынын айтканын эки кылбай, ата-энеси менен коштошуп жолго чыгышат. Үч бир тууган жүрүп отурушуп, бир кырдын ары жагындагы сайга келип кеңешишет. Ормон улуулук кылып: -Биз үчөөбүз бир жүрсөк эч нерсе таба албайбыз, үчөөбүз үч жол менен үч багытка: бирибиз батышка, бирибиз чыгышка, үчүнчүбүз кыбылага карап бөлүнүп кетели. Ошондо гана биз ал кушту табабыз,-деп акыл айтат. Агасынын сөзүн макул көрүшүп, үч бир тууган үч жолго кетишет. Улуу агасы Ормон батышка, ортончусу Коргон кыбылага, кичүүсү Болгон чыгышка карап жол жүрүп кетишет. Жүрүп отурушуп аз күндөн кийин Ормон менен Коргон кездешип чогуу жол улантышат. Кичүүсү Болгон күнү-түнү менен жол жүрүп, үч айрык жолго келет. Жолго көзүн салып караса: “Оң жактагы жолго түшсө өзү өлөт, сол жактагы жолго түшсө аты өлөт, туура жолго түшсө, барса келбес”-деген жазуу бар экен. Болгон ойлонуп: “Эгер өзү өлөргө түшсөм, өзүм өлүп атым калса, барса келбеске түшсөм, барсам кайра келбесем: ата-энемди, элимди көрбөй каламбы? Аты өлөргө түшсөм, атым өлүп жөө калармын”-деп аты өлөр жолго түшөт. Болгон жүрүп олтуруп жүрүп олтуруп бир сайга келет, сайдан бир карышкыр чыгып, баланы аттан оодарып салып, атын жара тартып жеп алат. Болгон жөө кайда барарын билбей туруп калат. Ошентип турганда Карышкыр кайта келип, адамча сүйлөп жай сурайт. Болгон куштун канатын издеп бара жатканын, атсыз калып, эмне кыларын билбей турганын айтат. Анда Карышкыр: -Сага убал болгон экен, алыс сапарга бара жатканыңды билбей атыңды жеп койбодумбу. Эми сен менин аркама мингин, адаштырбай керегиңди таап берейин,-дейт. Болгон эмне кыларын билбей турганда: -Мен сага кантип жамандык кылайын, аркама мингин,-дейт дагы Карышкыр. Карышкыр күнү-түнү жүрүп отуруп, бир айылдын жанындагы терең сайга келет. Карышкыр Болгонду аркасынан түшүрүп: -Тетиги турган бийик чоң ак үйгө баргын да, эшигинен кирип барсаң, үйдүн капшытында жабышып турган бир куш бар. Бирок сен кызыгып аны колуң менен сылап жүрбөгүн, оң жагыңды карасаң бурчта конуп турган кушту көрөсүң, кушту алып чыгып тез келгин. Мен сени ушул жерден күтүп турамын – дейт. Болгон айылга барып, баягы ак үйгө кирет. Кирсе, оң жак бурчта бир куш конуп отуруптур. Болгон кушту алайын деп бара жатып үйдүн капшытында жабышып турган кушка кызыгып сылап коёт. Ошол замат карышкыр “каңк” эте түшөт. Жан жактан кайтарып тургандар жүгүрүп келишип Болгонду кармап алышат да: -Сен мында эмне үчүн келдиң?-деп сурашат. Болгон: -Ушул алтын кушту атам алып кел деп жиберген,-дейт. Анда кайтаруучулар: -Сен биздин айтканыбызды алып келсең, сага бул кушту беребиз,- дешет. Болгон: -Эмне иш тапшырсаңар да орундатамын,-дейт. -Ушул жерден жүрүп отурсаң бир сарайга кез келесиң, ошол сарайдын ичинде күмүш жалдуу, алтын куйруктуу бир айгыр бар. Ошону бизге алып келип берсең, биз сага кушту беребиз,-дешти кайтаруучулар. Болгон сарайдан чыгып, башынан өткөн окуяны Карышкырга келип айтат. Карышкыр Болгонду үстүнө мингизип күнү-түнү жүрүп отуруп баягы сарайга келет. Дем алып отурушуп, Карышкыр баланы баягы күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды алып келүүгө жиберет. Жиберерде ал: -Сарайга кирсең, байлануу турган күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды көрөсүң. Жан-жагыңа бурулбай, айгырды чечип алып, кирген жерден кайра ошол изиң менен чыккын,-дейт. Болгон сарайга кирип, байлануу турган күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды көрөт. Айгырдын жанына барып сырдалган казыкка кызыгып сылап коёт. Коңгуроо шыңгырап, кароолчулар келип Болгонду кармап алышат. Кароолчулар: -Эмне кылып жүргөн жансың?-деп сурашат. Болгон аны кароолчулар жумшаганын, күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды алып барса, алтын кушту аларын айтат. Кароолчулар: -Көк-Дарыянын жакасындагы, Көкчө Тоонун арасында тоо менен теңдешкен, сырты күмүш менен жалатылган чоң бир үй турат. Ошол үйдүн төбөсүндө жашаган бир сулуу кыз бар. Эгерде сен бизге ошол кызды алып келип берсең, күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды сага беребиз,-дешет. Болгон кайтып келип, карышкырга кароолчулардын айтканын айтып берет. Карышкыр ачууланып: -Айткан тилди албайсың, аркама мингин!-деп баланы аркасына мингизип жүрүп кетет. Күнү-түнү жүрүп олтурушуп, жүрүп олтурушуп Болгон менен карышкыр, Көк-Дарыянын жакасына, Көкчө Тоонун арасына келип жетет. Карышкыр Болгонго карап: -Сен ушул дарыянын жанындагы тоонун этегинде күтүп тургун. Эки жолу барып, эч нерсе алып келе албадың, эми мен өзүм барам,-дейт. Ошентип кызды алып келүүгө карышкырдын өзү кетет. Карышкыр баягы жерге барса, кароолчулар айткан үй турат. Үйдүн төбөсүнө чыкса, кыз уктап жатыптыр. Эч нерсе сездирбестен кызды сандыгы менен көтөрүп, жерге түшөт дагы Болгонго келет. Карышкыр кыз менен баланы аркасына мингизип, күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгыр турган сарайга келишет. Карышкыр Болгонго: -Мен азыр кыз болоюн, ээрчитип баргын,-дейт. Болгон макул болуп, баягы күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгыр бар жерге келишет. Жолдо келе жатканда карышкыр: “Сен мени таштап, күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды алып кете бергин. Эгерде чайга отур дешсе, отурбагын. Мен силерди кууп жетем”,-дейт. Болгон баягы Карышкыр айткандай кылып, күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды, алып, кыздын жанына келет. Бир канча убакыт өткөндөн кийин карышкыр келет. Күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды алып, куш отурган сарайга келишет. Ошондо карышкыр: -Мен азыр күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгыр бөлоюн, мени минип бар дагы берип, кушту алгын,-дейт. Болгон баягы карышкыр айткандай күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды, алтын канаттуу кушту алып кыздын жанына келет. Андан бир аз өткөндөн кийин Карышкыр жүгөнүн шыпырып, билдирбестен сарайдан чыгат да, кыз менен Болгонго келет. Экөөнү бир топ жерге узатып келип: -Мен эми бул жерде каламын, менин айткан сөзүмдү уксаң үйүңө аман барасың. Сага жолдон эки коркунуч кездешет. Биринчиси күн абдан ысык болгондо суусарсың. Баратканда алдыңдан бир өзөн суу жолугат, канчалык суусасаң да суудан ичпегин. Андан өтүп уктагың келет, түбү чөп, салкын, бир ак терек бар, ал актеректин түбүнө уктабагын. Уктасаң соо болбойсуң. Менин ушул эки сөзүмдү аткарсаң, үйүңө аман барасың,- деп акылын айтат. Карышкыр аларды жолго салып коштошуп, өз жайына кетет. Болгон кыз менен бир күн, бир түн жүргөндөн кийин күн аябай ысык тиет. Болгон аябай суусайт. Ошондо “сууну кайдан из-деп табамын”-деп ойлоп келатканда алдынан өзөн суу агып жатканын көрөт. Болгон атын сугарып, өзү да ичмекчи болот. Бирок, кыз Болгонго суу ичирбей коет. Ал өзөндөн өтүп жүрүп кетишет. Андан кийин Болгондун суусаганы басылып, чарчап уктагысы келет. Ошентип келе жатканда алдынан бир чоң ак терек кездешет. Болгон ошол теректин түбүнө эс алып жаткысы келет. Кыз каршы болот, бирок кыздын сөзүнө кулак салбай, Болгон атын тушап, жамбаштап жатып, көзү илинип кеткенин билбей калат. Болгон чочуп ойгонсо, эки көзү жок, үңүрөйгөн орду гана калган. Эки жагын сыласа кызы да, аты да жок. Эмне кылар айласын таппай отуруп калат. Бир аздан кийин баягы карышкыры келип: -Менин айткан тилимди албай көзүңдөн айрылдың,-деп бир ууч топурак менен көзүнүн ордун укалап, айыктырып коёт. Болгон окуяны карышкыр угуп мындай дейт: -Ашыгыңды, кушуңду, атыңды табабыз, кел, аркама мингин – деп баланы аркасына мингизип алып, желмогуз кемпирди издеп жолго чыгат. Кырлардан, белестерден, ашуулардан, токойлордон, чоң суулардан өтүп, бир кошко кирип келет. Болгондун көзүн ойгон желмогуз кемпирди ошол жерден карышкыр таап берип: -Кыз менен күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды, кушту тапкын же сени азыр жеймин,-деп кемпирди коркутат. Ошондо кемпир калтырап: -Карышкыр, Карышкыр, менин жанымды калтыргын. Кушту дагы, кызды дагы, күмүш жалдуу, алтын куйруктуу айгырды дагы тиги суунун жакасындагы калың камыштын арасына барсаңар табасыңар,-дейт. Кемпирди эки бүктөп отко салып өрттөшүп, кемпирдин баласын издеп жөнөшөт. Бир нече күн жол жүрүп, суунун жакасына барып карашса, асман тиреген бир үй турат. Үйгө киришип, кызды табышат. Кыздан желмогуз кемпирдин баласын сурашат. Ошондо кыз: -Энесин өлтүргөндү угуп, желмогуз кемпирдин баласы жумуртка болуп кубулуп, алтын куштун астында, камыштын арасындагы уясына кирип коркуп жатып калды,-дейт. Карышкыр менен Болгон камыштын арасынан уяны таап, алтын куштун алдын аңтарып жумуртканы көрүшөт. Болгон жумуртканы алып, колу менен кыса баштаса, желмогуз кемпирдин баласы: -Өлтүрө көрбө, коломтодогу күлүң болуп берейин,-деп жалынат. Анда карышкыр: -Калп эле жалына бербегин, желмогуз, тукумуна жана элге кайрымы жок,-деп катуу кармап жиберсе, ошол жерде жаны экен, сулап жатып калат. Кушту, кызды, күмүш куйруктуу айгырды алып, андан кийин Карышкыр Болгонду адашпай тургандай кылып жолго салып жиберет. Коштошордо Болгон Карышкырга мындай дейт: Сен мага аябай кайрылышып, жакшылык кылдың. Адашканда жолго салдың, жүр мени менен конок болуп кеткин. Үйдөн эмне кааласаң ошону алгын,-дейт. Бирок, Карышкыр макул болбой:
Кысылган жерде керек болор,-деп жүнүнөн жулуп,-керек болсом ушунун бир кылын жулуп түтөтсөң, мен даяр боломун,-деп убадасын берет. Андан кийин кош айтышып, Болгон элине жүрүп, Карышкырда өз жайына кетти. Ата-энеси баласынын келгенине кубанып, алып келген кызына үйлөндүрүп, элиндеги жаш, карынын бардыгын чакырышып, отуз күн оюн, кырк күн той өткөрөт. Бир күнү бала аң уулап, куш салып талаада жүрүп, күндүн өткөнүн, кечтин киргенин билбей калат. Караңгыд адашып, жол таба албай жүрсө, бир желмогуз кемпир жолугуп: -Издегеним сен элең, сиңдимдин баласын өлтүрүп мага кылган кордугуң аз эмес. Мына азыр мен да сага кордукту көрсөтөмүн,-деп тишин шакылдатып, Болгонго умтулат. Болгон атын сабап качып жөнөйт. Нечен кырларды басып, тоолорду ашып, “Эми кутулдум го” деп артын караса, кемпир жетип калыптыр. Болгон дагы чу коюп жөнөйт. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп астындагы аты жүрбөй эмне кыларын билбей, шаштысы кетип, эси ооп турганда баягы Карышкырдын жүнү эсине түшөт. Болгон карышкырдын жүнүн күйгүзөт, ошо замат Карышкыр пайда болот. Аңгыча тишин кайрап баягы желмогуз кемпир да жетип келет. Болгон Карышкырга: Жанымды жакама келтирип, мени кысып коркуткан ушул,-деп желмогуз кемпирди көрсөтөт. Карышкыр кемпирди өлтүрүп, Болгонду ажалдан аман алып калат. Болгон Карышкырга алкыш айтып, үйүнө конокко чакырат. Карышкыр конокко барбай, башыңа кыйынчылык иш түшсө чакыр деп, коштошуп жолуна түшөт. Ошентип Брлгон ажалдан кутулуп эли кашында, бакдөөлөтү башында болуп муратына жетиптир.
БАЛА МЕНЕН СЫЙКЫРЧЫ
Жалгыз уулу бар абышка-кемпирдин колундагы бирин-серин малын жут алып, күн көрүш өтө кыйын болуп, акыры ары карап ыйлап, бери карап күлүп, айласыздан баласын малайга бериш үчүн шаарга барышты. Баланы алууга эч ким чыккан жок. Ошентип арадан бир топ күн өттү. Күндөрдүн биринде абышка аябай чарчап, жол боюндагы төрт бурчтуу кара таштын үстүнө отуруп: -Үф!-деп үшкүрдү эле, кайдан-жайдан экени белгисиз ак сакал чал пайда боло калып: -Мени эмне чакырдың?-деди. -Мен сени чакырган жокмун, чарчаганыман жөн гана үшкүрдүм,-деп абышка жооп берди. -Эмесе менин атым Өкүш… Бул балаңды жетелеп кайда барасың?- деди чал. -Оокатым өтпөй, баламды бирөөгө күчүн берейин деп эл кыдырып жүрөм. -Эмесе балаңды мага бергин, мен окутайын, келерки жылы дал ушул убакта келип аласын. Ошентип абышкага бир дилде берип, баланы жетелээр замат көздөн кайым болду. Бала Өкүш чалда окуп жүрүп, анын кызы менен таанышып калды. Кыз баланы ээн чакырып алып: -Атам сыйкырчы, бирок менин бир өнөрүм андан артык. Бул жерден сени эч кайда кетирбейт. Түбөлүк кул болуп жүрө бересиң. Мен сага ошол өнөрүмдү үйрөтөйүн,-деди да, атасына билгизбей балага өнөр үйрөтүп жүрдү. Бир жыл өткөндөн кийин абышка сыйкырчы чалга келип: -Убакыт өттү, баламды бергин,-деди. Сыйкырчы өзүнчө кобурап койгондо, жети кара мышык даяр болду. -Мына ушунун ичинен балаңды таанып ал,-деди сыйкырчы. -Абышка тааный албай, көз жашын көл кылган бойдон жолуна түштү. Келерки жылы дагы келди. Сыйкырчы дагы кобурап койгондо эле, жети кызыл түлкү даяр болду. Абышка баласын тааный албай дагы кетти. Ошентип арадан беш жыл өттү. Абышка баласын тааный албады. Сыйкырчы абышкага: -Алты жылдан бери баланды тааный албадың. Эгер эмдиги жылы тааныбасаң балаң баш-оту менен меники,-деди. Абышка ыйлап жолдо келе жатса, аркасынан кара аргымак жете келип токтотуп: -Сенин балаң менмин. Эмки жыпы бизди жети кара ат кылып чыгарат. Бизди азыр ошого үйрөтүп жатат. Оң жактан санаганда үчүнчү болуп мен турам, жаңылбай карма,-деди да, сызган бойдон кетти. Айткан маалыңда атасы сыйкырчыга келди. Сыйкырчы оозун бүлкүлдөтүп койду эле, жети кара аргымак тизилип тура калды. Абышка ары карап, бери карап, оң жактан санаганда үчүнчү кара аргымакты тизгинден кармап: -Менин балам ушул,-деди. Сыйкырчынын амалы кетип, баланы абышкага берди. Үйүнө келгенден кийин бала атасына: -Мен ат болуп кубулайын, сен базарга саткын. Бирок жүгөнүмдү бербегин,-деди. Абышка, атты бир шаарга алып келип, көп акчага сатты, да, жүгөнүн белине курчанып, үйүнө кайтты. Бала кубулуп куш болуп, атасынан мурда үйүнө келди. Абышка баланы базарга экинчи жолу алып барды. Баасына эч ким чыдай алган жок. Бир убакта чоң соодагер чал келип, атты миң дилдеге сатып алып, жүгөнүн кошо сатасын деп жабышты. Абышка ары-бери карап туруп, миң дилдеге жүгөндү кошо сатып, үйүнө кетти. Көрсө, атты сатып алган Өкүш сыйкырчы экен. Ал үйүнө келип, кызына: -Атты сарайга аса байлап кой,-деп тапшырды. Кыз макул болуп, жетелеп жөнөгөндө бала: -Эми дагы бир жардамыңды тийгизип, мени кое бер,-деди. Кыз аргымакты кое берип, атасына келип: -Ат колумдан чыгып качып кетти,-деди. Сыйкырчы Өкүш кара аргымак болуп, баланын артынан жетип барганда, бала илбирс болуп кубулду. Өкүш жолборс болуп кууп жеткенде, бала суу жээгинде колун жууп отурган эки кыздын алдына шакек болуп түшүп калды. Кыздын бирөө шакекти көрө коюп, колуна салып алды да, үйлөрүнө келишти. Өкүш сыйкырчы жигит болуп кубулуп, алардын артынан байдын үйүнө келди. Бай Өкүш сыйкырчыдан: -Жол болсун, балам, кайдан жүргөн эмесиң?-деп сурады. -Ушул жактан келе жатам, сууга киринип жатып, шакегимди чыгарып койдум эле, унутуп кете, берипмин. Сиздин кызыңыздын колундагы шакек меники, алып берсеңиз,-деди. -Кана, кызым, шакекти алсаң, ээсине бер,-деди бай. Кыз шакекти чыгарып, Өкүш сыйкырчыга бермек болгондо шакек буудай болуп чачылып кетти. Өкүш сыйкырчы тоок болуп терип кирди. Тоок бутунун алдында калган жалгыз данды жемекчи болгондо, ал кубулуп таруу болду. Өкүш сыйкырчы таранчы болуп терип кирди. Байдын кепичинин ичине түшкөн таруу кыргый болуп учту да, айланып келип таранчынын башын жара тепти. Ошентип бала сыйкырчыдан кутулуп, Өкүш сыйкырчынын кызын алып, өз үйүндө аябаган чоң той өткөрүп, бейпил турмушта жашап калган экен.
АСЫЛ ТАШ
Качандыр мындан нечен кылым мурун кыргыздын улуу тоосунун эки капчыгайын ээлеп жанаша жашаган эки байдын толгон малы бар экен. Байлар бирин бири жакшы көрбөй: “Ушунун малын мен ээлеп калсам” деп, экөө тең өз ичинен ойлоп жүрдү. Арадан көп жыл өтүп, эки байдын бирөө өлдү, Анын артынан зайбы да өлдү. Алардын жалгыз уулу он эки жашка чыккан кезинде тоголок жетим калды. Жанаша турган экинчи бай ушундан пайдаланып, жетимдин малы менен мүлкүн бүт бойдон алмакчы болуп, жетимге:
Сен, балам, жарык дүйнөдө жалгыз досумдан калган жалгыз жетимсиң. Ал эми жалгыз уулум болсо, чоң кербенчилер менен бирге алыскы сапарга кетип, ошол бойдон, кайтпады, балам өлгөн окшойт. Ошондуктан сен менин уулум бол. Өз атандан кем бакпасмын,-деди. Мына ушинтип, “жетимди бала кылып алдым” деп, бай бүт айлына жар чакыртты. Жетимдин малы менен мүлкүн өзүнө бүт бойдон кошуп алды. Ушуну менен бул байдын байлыгы эки эсе көбөйдү, анан бай жетимден кантип кутулуунул жолун издей баштады. Бөлөк байдын балдары менен бирге жетим молдонун колунда окуп жүрдү. Бир жолу окуудан келатып, жолдо буту сынып калган баканы көрөт. Бала аны колуна алып, үйүнө алып кетмекчи болду. Бир аз баса түшкөндөн кийин алды жагында баткакка тыгылып калган арабаны көрдү. Бала ушул баканын бутун сындырып кеткен дал ушул араба го деп ойлоду. Бала арабанын жанына келип, анын ээсине: -Сен эмне, сокур болуп калгансыңбы? Мына бул байкуштун бутун неге сындырып кеттиң?-деди. -Мына кызык! Баканы жактай турган киши табылган турбайбы! Мунун сага эмне кереги бар?-деп, арабанын ээси баланы катуу каарып, камчысы менен жондон ары тартып жиберди. Бала ыйлаган жок, баканы өзүнүн үйүнө көтөрүп келип, бутун таңып, тойгузуп, короонун ичинен кичинекей чуңкур казып, ал чуңкурга суу толтуруп, бакасын ошол сууга кое берди. Андан кийин күн сайын баканы жакшылап карап, курсагын ачырган жок. Кийин бай асыранды баласынын короонун ичиндеги көлчүккө күн сайын эки маал жүгүрүп барып жүргөнүн байкап, бул бала эмне үчүн минтип жүргөнүн билмекчи болот. Бир күнү бала окууга кеткенден кийин, бай акырын басып барып, көлчүктө эмне бар экенин караса, бака аркытерки сүзүп жүргөн экен. “Бул бака мында кайдан келди? Муну менин асыранды балам алып келдиби?”-деп ойлоду бай. Кечке жуук бала окуусунан келип, короонун ичиндеги көлчүккө дагы барды. Анын артынан бай кошо аңдып чыкты. Акырын гана карап турса, көлчүктөн бака чыга келип, баланын берген азыгын жеп, кайра чулп этип сууга кирип кетти. Бай буга аябай ачууланып, асыранды баласына; -Мен сени бала кылып бактым эле, сени киши болобу деп ойлогом. Бирок сен менин кызматымды барктаган жоксуң. Өзүмө жакшылык кылбай, мына бул жаман бакага жакшылык кылып, күн сайын эки маал тойгузуп жүргөн экенсиң. “Мал арыгын сактасаң – ооз майлайт, киши арыгын сактасаң – төбө каңдайт” деген ушул. Сен эми менден таптакыр кеткин. Бакаңды көтөргүн да, көзүмө көрүнбөй жогол!-деди бай каарданып. Бала баканы колуна алып башы оогон жакка кете берди. Ал ээн талаа, эрме чөлдө жүрүп отуруп, жолдо бир көлгө жолукту. “Ушул көлгө баканы кое берейинчи, бул байкуш, да эптеп оокат кылсын”, деп ойлоп, бала баканы көлгө кое берди. Бака көлгө түшүп, бала менен коштошуп: -Сен мени ажалдан куткарып калдың. Мен дагы сага ошончолук жакшылык кылышым керек. Мына бул асыл ташты алгын. Эмнени кааласаң, бул таш ошол тилегиңе жеткирет,-деп адамча сүйлөдү. Ушинтип айтып бака кусуп жибергенде, оозунан кичинекей көк-жашыл таш ыргып кетти. -Ал эми сенин мындан ары жолуңду айтсам, мына мындай болот: көп күн жол жүргөндөн кийин, жолдун айрылышына кезигесиң: эгер андагы чоң жолго түшсөң, алты ай бою басышың керек, бирок ал жол тынч жана сага зыян кылган эч нерсе болбойт! Анын жанындагы тар жолго түшсөң, үч ай басасың, бирок ал жол эң эле коркунучтуу. Тар жолдон коркпогун. Сенин колуңда көк-жашыл асыл таш бар эмеспи. Бул таш бар кезинде, сен эч нерседен кор болбойсуң,-деди бака. Бала бака менен жакшылап коштошуп, тынбай жүрүп отуруп, баягы жолдун эки айрылышына барды. Ырас эле бири чоң, экинчиси тар жол экен. Баканын айтканын эске алып, тар жолго түштү. Жолунан ар кыл жырткыч айбандар чыгып, баланы качырып келип, бирок эч кандай зыян кылбастан кайра кайтып турушту. Ошентип бала узак жол жүрдү. Анан бир жерге барып, бир аз тынмакчы болду. Дал ошол жерден жыландын сыйрылып калган кабыгын көрдү. “Колумдагы асыл таштын күчү канчалык экен, ушуну бир сынап көрөйүнчү”,-деп бала колундагы көк жашыл ташты жыландын кабыгына тийгизди. Жылан ошол замат тирилип чыга келди. Анан балага карап: -Сен мени тирилтип алдың. Дал ушул күндөн тартып мен сага түбөлүк дос болом. Менин айткан сөзүмдү көкүрөгүңө түйүп ал, качан мен керек болсом: “кел, жыланым”, дейсиң, ошондо мен сага жетип келем,-деди. Мына ошентип, жылан өз сырын балага бүт бойдон айтып берип, жолдон алыс сойлоп кетти. Бала өз жолун улантты. Жолдо баратса, өлүп калган аары жатыптыр. Бала өзүнүн асыл ташын ошол аарыга тийгизип, аны да тирилтип алды. Аары мурутунан бирди үзүп берип, балага: -Эгер башыңа кыйын иш түшсө, мурутумдун учун отко күйгүзгүн, ошол замат сага жардам бериш үчүн учуп жетем,-деди. Бала дагы көп күн жол жүрдү. Жолдун боюнда адамдын куурап калган башы жатыптыр. Бала ага өзүнүн асыл ташын тийгизди эле, ал куу баш татынакай мырза жигит болуп тура келди. Өзүнүн асыл ташынын күчү аркылуу адамды да тирилтип алганы үчүн бала аябай кубанып, аны өз агасындай көрүп дагы жүрүп отурду. Бир күнү: -Сен мени кантип тирилтип алдың?-деп сурады мырза жигит, жолдо келе жатып баладан. Бала баканы кандай кылып бакканын, ал бака буга көк жашыл асыл ташты бергенин, ошол асыл таш колунда жүргөнүн чыпчыргасын коротпой, айтып берди. Жигит да атасы аябаган чоң бай болгонун, атасынын баланы алыс жолго кербенчилер менен кошо соода кылып келүүгө жибергенин, жолдо каракчылар кол салып, кербенчилердин малы-мүлкүн бүт бойдон тартып алып, өздөрүн өлтүрүп, ошол бойдон кайтып кетишкенин айтып берди. Ушул сөздөрдү айткандан кийин жигит балага өзүнүн ыразылыгын билдирип, мындан ары бала менен түбөлүк дос болууга убадасын берди. Экөө дагы узак жол жүрдү. Бир түнү тыныгып жатканда мырза жигит балага: -Сен мага чыныгы дос экенинди аныктап көрсөт: койнуңдагы асыл ташты менин колума бер, эртең кайра өзүңө берем,-деди. Бала эч шек алган жок, көк жашыл ташты койнунан сууруп, жигиттин колуна кармата салды. Эртесинде бала ташты кайра сурады, жигит ташты бермек түгүл, жылмайып гана күлүп койду. Бул экөө дагы узак жол жүрдү, акыры ээн талаа, эрме чөлгө жетишти. Аябай суусап, каны катып баратканда, асманда учуп жүргөн карганы көрүштү. -Суу жок жерде карга да жашабайт, жакын эле жерде суу болушу керек!-деп бала кубанычтуу кыйкырып жиберди. Ырас эле бир аздан кийин терең кудукка жетип барышты. Кудуктун жанында узун аркан жатыптыр, чака жок экен. Жигит балага: -Сен менден кичүү эмессиңби жана жеңилсиң, кудукка түшүп, калпагыңа толтура суу сузуп чыкккын! Мен сени белиңен арканга байлап түшүрүп жиберип, кайра тартып алам,-деди. -Менин калпагымдагы суу экөөбүзгө жетеби?-деп сурады бала. -Жетет, андан көп суунун кереги деле жок,-деп жигит бырс күлүп койду. Бала оюна эч жамандык албай, ошол замат макул болуп кудукка түшүп кетти. Анын калпакка толтуруп алып чыккаң суусун жигит ала коюп, арканды кое берди, бала чулп этип кайра кудукка түштү. Жигит кудуктан узап кеткенден кийин, бул жерге кербенчилер келишти. Кербенчилер да суусаган экен. Кудукка чаканы салып суу алмакчы болгондо, кудуктун түбүндө жаткан баланы көрүп калышты. “Бул кандай бала?”-деп кербенчилер аң-таң болуп турган кезде, алардын башчысы: -Бул баланы кудуктун ичинен алып чыккыла. Буга кимдир бирөө кастык кылып, кудуктун ичине таштап кеткен окшойт,-деди. Кербенчилер баланы кудуктан чыгарышып, тамак беришип, көңүлүн ачып жүктүү төөнү мингизип өздөрү менен ала кетишти. Жүрүп отурушуп, кербенчилер бир чоң шаарга жетишип, соодасын кылып жүргөн кезде, бала шаардын ичин көрүп чыкмакчы болуп адашып кетти. Кербенчилер ошол бойдон аны таппай, өз жерине кайтышып, бала чоң шаарда тентип, жалгыз калды. Баланын курсагы ачып, кайда барарын билбей, көчөнүн боюндагы теректин түбүндө алсырап отурса, бет алдынан аргымак ат минген, сонун кийинген, мурутун чыйраткан мырза жигит бастырып өтүп баратат. Бала карай салса, ал жигит баягы өзү тирилтип алган досу экен. Бала сүйүнгөн бойдон ага жүгүрүп барып салам айтса, жигит атына камчы уруп, чү деген боюнча кетти. Баягы жигит асыл ташты алгандан кийин ушул шаарга келип, ташты ханга берип, вазир болуп алыптыр. Жанагы жерде атына камчы басып, чапкан бойдон кеткен жигит кайра өзүнүн ханына келип: -Биздин шаарга балакеттүү бала пайда болду. Аны сиз кандай да болсо жоготушуңуз керек. Ал баладан эч кандай жакшылык чыкпайт,- деди. -Баланы зындандын түбүнө таштагыла,-деп хан буйрук берди. Мына ошентип бала зындандын түбүнө жатып калды. Бала зынданда жатып, баягы жыландын айткан кеби эсине түштү. Бала: “Кел, жыланым” деди эле, бир заматта жылан соймоңдоп келип, баладан эмне үчүн чакырганын сурады. -Мен зындандын түбүнө түшүп калдым. Ушундан куткарбайсынбы?- деп сурады бала. -Бир кезде мени сен өлгөн жеримден тирилтип албадың беле. Эми мен да сага жардам кылайын. Хандын кызы катуу ооруп жатканын уккандырсын. Менин айткан дубамды эсиңе тутуп койгун. Ошол дуба менен сен хандын кызын айыктырасың. Ал кызды сенден бөлөк эч ким айыктыра албайт. Анын үстүнө мен азыр барып, ал кызды чагып алам. Ошону менен ал кыз өлмөк болот. Так ошондо сенин пайдаң тиет. “Бул кызды мен айыктырам!” деп ушул зындандын ичинде кыйкыра бергин. Ошондо сени мындан чыгарып алып, хандын кызын көрсөтүшөт,-деп дубасын үйрөтүп, жылан зындандан чыгып кетти. Жылан хандын ордосуна сойлоп барып, төшөктө ооруп жаткан кызды чагып, ого бетер катуу оорутту. Хандын кызы эми өлгүдөй онтой баштады. Эл туш-туштан чуркап келип, хандын кызынын оорусу катуулап калганын байкашып, аны сактап калыш үчүн дарыгерлерди издөөгө киришти. Дарыгерлер баары келип, ар кимиси өз билген аракетин кылышты, хандын кызы уламдан улам оор онтоп, өлүүгө жакындап калды. Ошондо хандын айласы кетип, элин чогултуп: -Менин кызымды ким айыктырчу болсо, ошол кишиге дал ушул ооруп жаткан кызымды сөзсүз берем!-деди хан. Бул кабар элдин баарына угулду, ошонун ичинде кабарды койчу да укту, ал өзүнүн койлорун зындандын жанынан жайып өтүп баратып, хандын кызын айыктыра ала турган киши табылар бекен деп ойлоду. Ошентип кетип бара жатса, зындандагы бала: -Хандын кызын мен айыктырам!-деп кыйкырып жатыптыр. Койчу токтой калып, зынданга аркан салып, баланы сыртка чыгарып алды да: -Сенин аны айыктыра аларың чынбы?-деп сурады. Бала айыктыра ала тургандыгын айтты. Ошондо баланы хандын ордосуна алып келип, ханга: -Бул бала сиздин кызыңызды айыктырам деп жатат,-деди. Хан: -Сен менин кызымды айыктыра аласыңбы?-деп сурады баладан. -Айыктыра алам,-деди бала. -Эгер айыктырчу болсоң, мен сага так ушул кызымды берем,-деп хан баланы ооруп жаткан кызынын үстүнө алып кирди. Бала өлгөнү жаткан кызды көрүп, ага жыландын үйрөткөн дубасын окуду эле, ошол замат кыз төшөктөн баш көтөрүп, айыгып чыга келди. Хан аябай кубанып, баланы мончого түшүрүүгө буйрук берип, андан кийин жакшылап кийинтип, тамакка тойдуруп, анан кооз жасалган бөлмөгө жаткыртып койду. Бул кабар хандын вазири болуп калган жигитке жетти. Ал ханга келип, даттанган түрдө минтип айтты: -Таксыр ханым, сиз өзүңүздүн кызыңызды тентип келген балага бересизби? Бала дайыны жок кайырчынын бири эмеспи? -Мен өзүмдүн кызымды ким айыктырса, ошого бермек эмес белем. Бул убадам элдин баарына белгилүү. Ушул бала айыктырды, эми ушуга беришим керек,-деп хан терең күрсүнүп койду. -Мунун айласын дагы эле болсо табабыз,-деди жигит. Ошондой айланы тапкандан кийин, сиз өз кызыңызды өзүңүз каалаган бөлөк кишиге бересиз. Ал эми менин оюм мындай: бул шаардан сиздин кызыңызга окшогон үч кыз таап, анан төрт кыздын үстүнө чүмбөт жаап, төртөөн төрт арабага отургузуп коюңуз. Арабаларда, кыздардын үстүнө жабылган чүмбөттөр да, ал түгүл чегилген аттар да бирине бири окшош болсун. Мына ошондо жанагы балакеттүү бала төрт арабанын ичинен сиздин кызыңызды таап алсын,эгер таба албай калса, сиздин убадаңыз кайра кайткан болот да,кызыңызды өзү каалаган кишиңизге бересиз. Митайым вазирдин бул ою ханга өтө жагып, ошол замат макул болуп, эмесе ушундай болсун деп айтты. Булардын минтип ойлогон ою балага жетип, ал өзүнүн досторун чакырды. Оболу аарыны эстеп, анын берген кылын отко жакты эле, аары учуп келди. Бала ага өзүнүн ал-абалын айтты эле, ал:
Кыздарды арабага түшүрүп, көчөгө алып чыккандан кийин, мени байкап тургун, мен хандын кызынын үстүнөн учам, ошондо ызылдап сага үн берем. Сен түптүз басып келип, хандын кызынын арабасын токтот. Ошону менен хандын кызы сеники болот,-деди. Мына ошентип, көчөгө төрт араба чыкты. Баланы жаңылтыш үчүн бир арабаны дагы кошушту. Кыздарды арабага түшүрүп, үстүнө чүмбөт жаап, орто ченде хандын кызын жөнөтүштү. Аары ызылдап так ортоңку арабанын үстүндө учуп бара жатты. Бала токтолбостон жүгүрүп барып, ортоңку арабаны кармап, арабанын үстүнө секирип түшүп, кыздар менен бирге жол жүрүп, анан хандын ордосуна барып токтоду. -Тагдыр ушул экен,-деди хан. Менин кызымды ушул балага буйруптур, бөлөк эч айла жок. Ошону менен хан балага атайы жаңы үй тиктирип, аны ошондо кийрип койду. Ошол эле күнү кечке жуук баланын үстүнө баягы митайым вазир келип, баланын астында ыйлап-сыктап, жалынып-жалбарып жатканын сакчылар угуп, аны ханга айтып барышты. Хан вазирди өзүнө чакырып: -Сен менин күйөө балама эмне деп жалындың?-деп сурады. -Сиздин күйөө балаңыз мен сизге берген асыл ташты “мени-ки” деп чатак чыгарып жатат, ошол себептүү аны менен айтыша кеттим,-деп вазир жооп берди. -Эмесе аны менен өзүм сүйлөшүп көрөйүнчү,-деп хан баланы чакыртты. Бала хандын аддына келип баканы аман алып калганың, ал бака көк жашыл кичинекей асыл ташты бергенин, ошол таштын күчү менен капкачан өлүп, куураган башы калган жигитти тирилтип алганын, анан ошол тирилген жигит бул баланы кудуктун түбүнө таштап кеткенин, андан кийин дагы эмнелер болгонун калтырбастан бүт бойдон баяндап өттү. Бул сөздөрдү айтып бергенден кийин вазир чыдап тура албай: -Мунун баары калп! Бул бала жеткен митайым!-деп кыйкырды. Ошондо хан асыл ташты койнунан сууруп чыгып, вазирге: -Сөмөйүңдү ушул ташка тийгиз,-деп буйрук кылды. Вазир сөөмөйүн ташка тийгизгенде, анын сөөмөйү капкара көмүр болуп күйүп калды. -Эми сен тийгиз бала,-деди хан балага карап. Эгер сенин колуң көмүр болуп күйүп кетпесе, анда бул таш сеники. Ошондо мына бул вазирдин колу кайра өз калыбына келет. Бала колун ташка тийгизер замат, вазирдин капкара көмүр болуп калган сөөмөйү кайра өз калыбына келди. Ал эми баланын колу болсо, өзүнүн мурдагы калыбында турду. Ошондо хан вазирдин калп айтканын түшүнүп, аны зындандын түбүнө салдырып койду. Балага өзүнүн кызын берди.
КАН МЕНЕН ВАЗИР
Бир убакта кан өзүнүн вазирине ачуусу келип өлтүрмөкчү болот. Кандай кылып өлтүрөйүн деп ойлоп, үч каздын учуп баратканын көрүп:
Ушунун тилин билип кел, эмне деп учуп бара жатат! Эгер тилин билип келбесең, башыңды алам,-дейт.
Макул,-деп кандын вазири үч каздын артынан чаап бара жатса, мунарада чыгып турган кандын кызы көрүп, вазирди чакырып:- Эмне чаап бара жатасың?-деп сурайт. Вазир: -Кан мобул учуп бара жаткан үч каздын тилин билип кел, билип келбесең башыңды алам” деди. Ушул каздардын тилин билгени бара жатамын,-дейт. Кандын кызы айтат: -Ээ, вазирим, сен каздын тилин кантип билесиң? Сен эмес кан билбей жатса, андан көрө канга кайта мындай деп айтып бар: – Бир каз “Вазир жакшы кан жакшы” деп айтып бара жатса, экинчи каз: “Катын жакшы эр жакшы” деп айтып бара жатат деп канга бар. Ушинтсең бир жооп айтар кан,-деп кыз вазирди кайра жолго салды. Вазир канга келип баягындай кылып айтып берди. -Жок, муну сен каздардан сураган жоксуң, бул жооп менин гана тукумумдан чыкмак. Ким айтты, айткын, айтпасаң азыр башыңды алам,- дейт кан. Вазир айласы кетип капаланып кайгырып, эмне кыларын биле албай: -Эки күн уруксат бериңиз, айтып берейин,-деп уруксат алат. Айласы кеткен вазир, кайда барарын билбей, “Баякы кызга барайынчы, эмне дээр экен”,-деп кызга келет. Кыз вазирге: -Тагдыр башка салганды көрөсүз да,-дейт. Вазир эки күндөн кийин канга келип: -Сиздин кызыңыз айтты эле,-деп ажалдан калат. Кан кызына каарданып: “Ага бир кылыкты кылайын” деп ойлоп калат. Үйүнө келип, жакын шаарларынын бардыгына тең кабар берет: -Жакшыңардан жаманыңар көп келгиле,-деп, элине жар чакыртып, “келбегендерди жазалаймын” деп буйрук кылат. Элдин баары тойго келип, кандын алдынан чубап өтө беришет. Элдердин баары самсаалап өтүп жатканда бир келесоо сары таз “Барсамбы, барбасамбы”-деп отуруп, бир убакта зөөкүрлөнүп кандын алдына келип калат. Кан аны чакыртып алып, кызын ошо тазга бермекчи болот. Кандын кызы атасы элди чакыртып жатканда бир жаманга берерин билип күйөөсүнө, өзүнө эки кабаттап кийим жасатып, анын ичине алтындан шыкап тиктирип коёт. Эл чогулуп өтүп бүткөндөн кийин кан кызын чакырып: Балам, сени ушу тазга арнадым, ушуну менен оокат кыл,-деп айтат. Кыз: -Макул, атаке, сиздин айтканыңызды мен орундайын, менин бир суроомду дагы сиз аткарыңыз,-дейт. Кан: -Макул болот,-дегенде кыз айтат: -Мен уруксат бермейинче, ушул шаардын отун түн ичинде чыгарбаңыз. Күүгүм кире электе элиңиз жатсын, өзүңүз да ошентиңиздеди. -Макул кызым айтканынды орундайын,-дейт хан. Кыз баягы тазды ээрчитип, бир камыштуу саздын жээгине алып барат. Барып баягы саздын жээгине алтындан үй салдырат. Экөө ошол жерде оокат кылып калат. Кыз таздын башын жууп, тарап айыктырат. -Ат сатып кел, деп бир күнү колуна акча берип аны базарга жиберет. Базарга барып бир семиз ат сатып алып, таз кечинде үйүнө келет. Кыз: -Бул атты эмне үчүн сатып алдың?-деп сурайт. -Семиз экен, отун-суу тартканга жакшы экен,-деп жооп берет. Кыз ал атты үйүнө коюп, эртеси күйөөсү экөө базарга ат сатып алганы келе жатса, бир отун арткан боз ат баткакка тыгылып, ээси чыгара албай жатканын көрүп, кыз барып: -Атыңды сатасыңбы, сатсаң мен сага бир семиз ат жана бир топ дилде беремин,-дейт. Боз аттын ээси сүйүнүп кетип: -Сатам, сатам,-дейт. Кыз атты сатып алып, үйүнө келет. “Семиздин ордуна арык ат алдың” деп жолдо карата эри урушуп келет. Аялы унчукпай жүрүп отуруп, үйүнө келгенден кийин атты жууптазалап бага берет. Бир түнү Кызыр-Илияс, Акыл, Бак үчөө “канга учурашалы” деп келе жатышса, шаарда жылт эткен от, былк эткен киши жок, үчөө таң калышып, кобурашып келе жатканын таздын аялы үйүндө жатып угат. Бир убакта баягы үчөө тигилердин үйүндө гана от чыгып жатканын көрүп: “Бул кандай адам? Элдин баары жатса, бул от жагып отурат. Бул соо адам эмес экен, ырыстуу экен”, деп баягылар кайрылып: -Бул үйдө ким бар, адам болсо бери чыксын!-дешет. Анда кыз: “Бул үйдө ким болсун, киши бар, керек болсо өзүңөр түшүп келгиле”,-дейт. Анда Кызыр: “Мен кызырмын, батамды берем, бери чык”,-дейт. -Чыкпайм, керек болсо өзүң келип, бата бер! -дейт кыз. Анда Акыл айтат: “Мен акылмын, акылың жок болсо акыл берем”, дейт. Кыз дагы жогоркудай жооп берет. Андан кийин Бак айтат: -Мен Бакмын, багың жок болсо бак берем,-дейт үчөөңөргө тең мен керек болсом, өзүңөр келгиле, мен барып албаймын,-дейт кыз. Үчөө кобурашып: -Бу кандай адам? Буга үчөөбүздүн тең керегибиз жок экен дешип таң калышат да, жок муну көрөлүчү,-дешип үчөө тең түшүп үйгө киришет. Кыз үчөөнү карап туруп: -Сен кимсиң? Сен ким?-деп сурап, Акылга айтат: -Сен Акыл болсоң, таң атканча менин күйөөм менен жатчы. Макул,- деп Акыл таң атканча күйөөсү менен кучакташып жатып, таң атып келе жатканда үчөө тең кетишет. Эртең менен жигит турса эң акылдуу болуп калыптыр. Кыз бир күнү жигитке: -Эми мен сага бир сөз айтам, ошону аткаргын,-дейт. Күйөөсү макул болот. Баякы боз ат тулпар болучу. Кыз таптап олтуруп, аны табына келтирген. Тулпарды мингизип, күйөөсүнө: -Сагызганды барып чапчы,-дейт. Жигит сагызганды чапса, канатын бир сапар ирмегенде чабат. Дагы бир күнү чаптырса, эңкейе бергенде чабат. Үчүнчү сапар барып чапканда, былк эткенде чабат. Ушуну айтып келгенде кыз күйөөсүнө айтат: -Кандын бир алтын кийиги бар, жылыга бир маал келет. Жыл сайын кууп кармай албайт. Сен ошого баргын дагы кармап берип, дос болуп кел. Бара жатканыңда алтын кийикти кууп келе жаткан канга учурайсын. Кан: “Алтын кийикти куугун”,-дейт. Сен анда дагы болбогун. Андан кийин кырк жигит учурайт, ошолордун эң аягын күтүп туруп, эң аягындагысынан: “Артта дагы киши барбы?”-деп сура. “Жок” дегенде, ошондо чу коюп отуруп, баарынан өтөсүң, канга жетесиң, канга келгенде: “Кийигиңди кармап берейин, дос болосуңбу” – де, “дос болом” деп үч айттырып, колунан кармап туруп, бекем алыш да, ошондон чу коюп отуруп кийикке жетесиң. Кармаганыңдан кийин кийикти ээрдин кашына коюп алып, шаарды аралап чаап жүрө бер, кан сенден “досум, соогат” деп чаап отурат. Жол катар унчукпастан шаарды аралап отуруп, үйүнө алпарып байлап кой. Кан келет дагы сени жакшы көрсө тактысынын жанындагы бөлмөгө, жаман көрсө үйүнүн жанында бир үй бар ошого отургузат. Алтын кийикти кармап берсең, жакшы көргөн үйүнө сени алпарып киргизет да, сөзгө келип: “Дүнүйөмдүн бардыгын берейин, ошого ыраазы бол!”-дейт. Сен унчукпай отура берип, эң аягында тамак ичкенден кийин “Каным, экөөбүз дос бололу, мага дүнүйөнүн кереги жок”-деп гана кол алышып, үйгө келе бер,-дейт. Бир күнү кан баягы алтын кийиктин келер мезгилинде аны тосуп, аңга кырк жигити менен чыгат. Кыз аны билип, күйөөсүн атына мингизип, колуна укурук берип жөнөтөт. Жигит жүрүп отуруп, канга барып кыздын айтканынын баарысын аткарып, кандын үйүнө келет. Жигит кийикти өңөрүп чаап келе жатканда, кан “досум, соогат”-деп сураса, тоотпой баратканын көргөн элдер таң калышат. Кыз эртеси атасына келип түн ичинде чырак жактырууга уруксат кылат. Жигит ак боз ат менен алчандатып күнүгө базарга келгенде эл таң калып, кээси бата берет.
Мурда күнү ушул жигит алтын кийикти алып келди эле кан бүгүндөн баштап түн ичинде чырак жактырууга уруксат кылды,-деп билгени-жигитке алкыш айтышып, он чакты жыл чырак көрбөгөн элдер таң калып жүрүшөт. Кыз күйөөсүн күнүгө кандыкына жиберип, конок кылдырып турат. Кыз бир күнү күйөөсүнө: -“Мен сиздикинен көп тамак ичтим. Сиз биздикинен даам татып кетиңиз”-деп канды чакырып кел,-деди. Күйөөсү: “Макул” деп, бир күн канды конокко чакырып келет. Канды төркү үйүнө киргизип, өзү үйүндө тамагын бышыра берет. Ичип отуруп: “Ушунун катынын көрсөм” деп ойлоп, кан: -Досум, катыныңды чакырчы,-деп жигитке айтат. -Азыр келет,-деп жигит отура берет. -Качан келет?-деп улам-улам шаштырат. Тамакты ичип бүткөндө жигит катынын ээрчитип киргенде, кан кызын көрүп бакырып, кызы дагы бакырып кучакташып ыйлап, кан кандыгын күйөөсүнө берип, өзү жөнөкөй киши болуп жатып калат. Мына ушуңдан улам “Катын жакшы – эр жакшы” деген лакап кыргыз элине тараган экен.
КАМЫР БАЛБАН
Мурунку өткөн заманда баласыз кемпир-чал болгон экен. Бир күнү кемпир камыр жуурганда: “Алда кудай ай, ушул менин камырым бала болуп калсачы” деп арманын айтып, тышка, чыгат. Тыштан кайра келсе, баягы камыры бала болуп калыптыр. Анда баягы кемпир-чал бир бирине сүйүнчү айтышып, абдан кубанычта болушуп, той беришип, атын Камыр балбан коюшуптур. Ал абдан балбан, кайраттуу, эр чыгыптыр. Камыкең алтымыш өгүз, элүү ат, араң кыймылдата турган, темир таяк жасатып алып, он жети жашынан саякатка жөнөйт. Жолундагы шаар эли үркүп кете баштайт. Себеби, таягы жерди дүңгүрөтүп солкулдатса, эл “жоо келе жатабы” деп качат экен. Ошентип жүрүп отурса, алдынан Тоотолтоң деген адам чыгат. Андан Камыр балбан: -Эмне өнөрүң бар?-деп сурайт. -Балбандыгым бар,-деп жооп берет. -Эмесе жүр, экөөбүз жоддош бололу,-деп ээрчитип алып жүрүп олтурса, алдынан Суусулпаң деген кездешет. Андан: -Эмне өнөрүң бар?-деп сурашат. -Менин өнөрүм: агып бара жаткан деңиздерди, сууларды алаканым менен токтотомун,-дейт. Ал үчөө жолдош болуп жүрүп отурса, жолунан Айалпаң чыгат. Андан: -Эмне өнөрүң бар?-деп сураса: -Менин өнөрүм: тоодогу айбанаттардын баарын таш менен урсам, өлбөй калбайт,-дейт. Төртөө биригип алып, өзүлөрүнчө тоого чыгып, аң ууламакчы болушат. Алардын бирөө күндө кошто калып эт бышырып турмакчы болот. Адегенде Айалпаң калат. Беркилер кечинде келишсе, эч кандай тамак жок, бир Жез Тумшук от аламын демиш болуп келип, этин жеп, өзүн аябай сабап кетет. Экинчи күнү Суусулпаң эт бышырганга калат. Анын да Жез Тумшук мурункудай этин жеп кетет. Анда да ачка калышат. Үчүнчү күнү Камыр балбан калып, эт бышырып отурса, Жез Тумшук келип: -Эт берчи!-деп Камыр балбанга айтат. Анда Камыр балбан: -Эт жебей, чок же!-дейт. Ал экөө ошол жерден кармашып, Камыр балбан баягы темир таягы менен чабаарда, Жез Тумшук качып жөнөйт, тиги кууп жетпей калат. Ал кара үңкүргө кирип кетет. Кечинде жолдоштору келгенде, Камыр балбан болгон ишти айтып үчөөнү ээрчитип, үңкүргө түшсө, бир ак үй бар экен. Ал үйгө кирсе, үч кыз ыйлап отурат. Баягы Жез Тумшук уктап жатат. Аны Камыр балбан таягы менен бир-эки чаап жиберее, тура калып кармашат. Үч кыз унчукпай отура беришет. Камыр балбан баягы Жез Тумшукту өлтүрүп, үч кыздан сыр сураса, ал үчөө зордуктап алып келген хандын кыздары экен. Үч кызды Камыр балбан тышка алып чыгып, үч жолдошуна барып үч кыздын бирөөнү өзү алып, экөөнү Тоотолпоң менен Суусулпаңга берет. Айалпаң кур калат. “Үч кызды үчөөбүзгө бербейт”,-деп үчөөнүн ичинен нааразылык чыгып, балбанды өлтүрмөк болушат. Аны балбан билип калып, үчөөнү тең кызылдай сабай турган болгондо, качып кетишет. Үч кызды балбан ханга кабар айттырып, шаарга барат. Барса баягы үч кыз ошол хандын кыздары экен. Хан өзү хандыктан түшүп, балбанды хан көтөрөт. Ошентип, Камыр балбан хан болуп карыган ата-энесин багып калыптыр.
НААБАТ
Илгери бир өткөн заманда Азил деген кан өзүнүн акылдуулугу менен элин жакшы башкарып, бейпил убак менен эли куунап-жыргап бир нече жыл жашаптыр. Бирок, оп тартканда үйдөй таштарды жутуп алуучу ажыдаар сууну бөгөп жатып алат. Ал эми ажыдаардын өзүнүн шарты боюнча күнүгө бир кыз бербесе суу берүүчү эмес экен. Күндөрдүн биринде кезек Азил кандын улуу кызына келет. Кан элин чогултуп: -Калайык-калк, ушул ажыдаардан куткаруучу күч элдин арасынан чыкпайт бекен? Эгерде кимде ким ажыдаардан өз элин куткарып алса каалаганын орундатам. Мейли кандыгымды алсын же үч кызымдын жактырганын алсын, мен сөзсүз убадамды орундатам. Кана, ким барып берет, элимдин керегине-дейт. -Мен!-деп кылычын көтөрүп Наабат деген жигит кандын астына келет. Наабатка көпчүлүк эл батасын берип, ажыдаарга жиберишет. Наабат үйүнө келип энесинен кыздын кийимин таптырып, кызча кийинип ажыдаарга барат. Ажыдаар оп тартканда Наабат кылычын көкүрөгүнө такап кармай салып, ажыдаарды экиге бөлүп салат. Жалаң ажыдаардын каны суу менен эки күн, эки түн агып, араң дегенде суу тазаланат. Наабат канга келип, таазим кылат. Ошондо кан: -Кана уулум, эмнени каалайсың? -Таксыр каным, сиздин үч кызыңыз бар экен. Биз үч бир тууганбыз. Айып этпесеңиз үч кызыңызды бизге бериңиз. -Болуптур, уулум, жакшы болот. Ошентип кандын ордосунда кырк күнү-түнү менен той болуп, кыздары турмушка чыгат. Бул жыргалдуу турмуш, көпкө узабайт. Анткени Ак дөө, Кара дөө деген чыгып, элдин байлыгын, мал-салын талап ала баштайт. Кан элге дагы кайрылат: -Буга менин кичүү күйөөм жана ага кошулуп эки күйөө балам барып дөөлөрдү өлтүрүп мал-салды кайрып келишсин,-деп кан буйрук кылат. Ошентип үч бир тууган сапарга аттанат. Эки улуусу кетет. Ал эми Наабат эки күндөн кийин барса, эки агасы жолдук азыгы түгөнүп, малдын кыгын талашып жатышкан экен. Наабат өзүнүн тамагынан берип, эки агасын калтырып, өзү жалгыз жортуулга жөнөйт. -Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп тогуз канат өргөгө келет. Ага кирип барса, бир кемпир отурган экен. Ал: -Кел балам, жол болсун! Бизге адам эмес, чымын учуп келчү эмес эле, өлгөнү келген турбайсыңбы. Азыр менин уулум келип сенин сазайыңды берет,-дейт. Көрсө, бул баягы Ак дөөнүн энеси экен. Наабат: -Балаң кайда жүрөт?-деп сураса, кемпир: -Айтпаймын эле, айтпаймын,-деп Наабатты жулмалап баштайт. Наабат кемпирди чачынан кармап туруп чапканда бакырып ыйлап:
Өлтүрбө эле, өлтүрбө, жанымды кой,-деп жалынат. Ошондо Наабат: -Андай болсо Ак дөөнүн кайда экенин айтып бер,-дейт. -Ал ууга кетти эле, келээр маалы болуп калды. Жолу болсо тайгандары кубалашып келет, жолу болбой калса, тайгандары бөлөкбөлөк келишет,-дейт кемпир. Аңгыча болбой тайгандар желип-жортуп өз-өзүнчө келишет. Дөөнүн келерин билип, Наабат жолунан тосуп чыгат. -Кана дөөм, биздин элдин мал-салын алган сенсиңби?
Ооба. -Андай болсо мен сени менен кармашканы келдим. -Кармашса кармашалы. Ошентип Наабат менен дөө үч күн, үч түн кармашат. Дөө Наабатты көтөрүп урганда, кызыл ашыгына чейин жерге кирип кетет. Наабат кайра оңдонуп дагы үч күн, үч түн кармашып, дөөнү мүдүрүлтүп жерге жыгып, кылыч менен жарып салат. Андан ары жүрүп отуруп, жүрүп отуруп дагы бир тогуз канат ак өргөөгө кез болот. Ага кирип барса, бир сулуу келин ыйлап олтурат. Келиндин жөн-жайын сураса, ал:
Кара дөө мени туткундаганына бир нече жыл болду. Элиме жете албай зарлап жүрөм. Кара дөө эртең менен кетип, кечинде келет. Ал келгенче мен тамагын жасап, оокатын кылып отурам. Бул жерге келген адам кайра айланып элине жетпейт. Кара дөө нечен, нечен мыкты жигиттерди өлтүрүп, сөөгүн сөпөт, устаканын упат кылды. Кайдан келе жатасың? Кокуй, Кара дөө келээр маалы болуп калды, бул жерден батыраак кет, сени өлтүрүп койбосун,-дейт. Наабат:
Коркпо, мен азыр эле Ак дөөнү жайлап келдим, мунун дагы айласын табам,-деп Кара дөөнүн келер жолун тосуп жашынып жатат. Бир убакта Кара дөө күшүлдөп-бышылдап келет. Наабат муну да чекеге атып өлтүрүп, талап алган малын, баягы келинди, эки агасын ээрчитип элине келет. Ошентип кайрадан эл жыргалдуу турмушта жашап калган экен.
АСАН
Илгери, илгери бир кандын улуу катынынан эки бала, кичүү катынынан Асан деген баласы болуптур. Бир күнү кан түш көрүп, түшүндө булбулдун сайраган үнүн угуп, ошол булбулга ашык болуп калат. Кан күндөн күнгө саргайып, акыры чоң ооруга чалдыгат. Атасы эмнеден ооруп жатканын балдары билишпейт. Бир күнү кан үч баласын чакыртып: -Балдарым, мен бир түш көрдүм, түшүмдө бир булбул үнүн мукаммукам чыгарып укмуш сайрады, мен ошол булбулга ашык болуп, ашыктыктанн ооруп, минтип төшөктө жатамын, булбулду мага кимиң алып келип бересиңер?-дейт. Улуу катындын эки уулу: -Биз алып келип беребиз,-дешет. Ошол кезде Асан жаш болот. -Булбулду алып келүү Асандын колунан келет эле, бирок ал “жаштык кылат, силердин колуңардан келбейт”,-дейт кан. -Бизди Асандан кемсинтет,-деп эки уулу атасына таарынышат. Кан: -Кой, таарынбагыла, үчөөң тең баргыла,-деп үчөөнү тең жиберет. Баягы кандын эки уулу Асанды ээрчитип алып, жүрүп олтуруп, бир тактай кудукка барышат. Ал кудуктун жанында эки жол жатат. Бир жолго “барса келет”, бир жолго “барса келбес жол” деп, жазылып коюлган. “Барса келет жолго” эки агасы түшөт, “барса келбес жолго” Асан түшөт. Бул үчөө жолго чыга электен мурун Асан:-үчөөбүз кудуктун тактасын үч аталы, кимибиз келсек, тактадан өзүбүздүн огубузду сууруп алалы, келгенибизди ошондон билели,-дейт. Тактаны үчөө үч атат да, жолдоруна түшүп жүрүп кетишет. Асан жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп бир күмбөзгө жолугат. Кирип барса түрдүү тамактар бышып турат, эки жагын караса, эч ким жок, курсагы ачкан Асан тамакты иче баштайт. Күмбөздүн төбөсүндө аңдып жаткан мастен кемпир: -Бейжооп тамакты ичип жаткан ким?-деп кыйкырып түшүп келет да, Асанды кийик кылып коет. Ал кийик мени бирөөлөр атып жеп коёт деп мастен кемпирге жалына берет. Мастен кемпир кийиктен жадап, анын тилин дубалап байлап коет. Кийик мастен кемпирден түңүлүп андан ары кетет. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп дагы бир күмбөзгө жолугат, кирип барса, баягындай түрдүү тамактар бышып турат, бирок Асан коркуп такыр жебейт. Бир маалда күмбөздүн төбөсүнөн бир кыз: -Бул жерде бейжооп жүргөн ким?-деп түшүп келет. Кийик бүрүшүп, корголоп калат. Кыз кийиктин адамзат экенин билет да, “Мастен кемпир кылгылыкты кылган экен” деп кийикти дубалайт. Кийик адамзат болуп чыга келет. Кыз: -Сен кайдан жүргөн баласың?-деп сурайт. Асан тили жок, дудукча колу менен жаңсайт. Кыз “Асандын тилин да байлап койгон экен” деп, тилге келтирет. Асанга тил кирет, ал кызга жол жүрүп баратып мастен кемпирдин үйүнө туш келгенин, ач болгондуктан тамактарын жеп койгонун, мастен кемпир тамагын кызганып, кийик кылганын жана башкаларды айтып түшүндүрөт. Кыз Асандын эрдигине ыраазы болуп, түрдүү-түрдүү тамак-аштарды коюп сыйлайт. Ошентип экөө турмуш куруп, жыргап жатып калышат. Күндөрдүн биринде Асан: -Атам кан эле, бир мукам сайраган булбулдун үнүнө ашык болуп калып, ошол булбулду таап келгин деп жиберди эле, мен ошол булбулду издеп жүрөмүн,-деп кызга чын сырын айтат. Кыз: -Ал булбул жин перинин падышасынын кызынын колунда турат. Тоонун башында бир кара куш бар, ал жыл сайын тууйт, бирок жыл сайын балдарын ажыдаар жеп коёт, ошонун балдарын ажыдаардан аман куткарсаң, сени булбулга ошол кара куш жеткирет. Анын балапандары темир канат болуп учар убагында уянын түбүнө чуңкур казып, ошол чуңкурда жааңды алып, андып жаткын, ажыдаар келгенде атып өлтүргүн,-дейт. Асан тоонун башына барып, баягы келинчеги айткандай жаасын алып, кара куштун балапандары жаткан уяны аңдып жатат. Бир убакта ажыдаар келип, уяга чыга баштайт, балапандары чырылдап, чыркырашат. Асан ажыдаарды тең бөлө атат. Аңгыча болбой үйдөй ташты үтүрөндөтүп, койдой ташты котураңдатып, бороон-чапкын менен кара куш келет. Келсе, балдары аман-эсен. Сүйүнүчү койнуна батпай, балапандарынан: -Ажыдаардан кантип кутулдуңар?-деп сурайт. Балдары: -Ажыдаар бизди жутам деп уяга чыгып келатканда мына бул киши атып өлтүрдү,-деп жооп беришет. Ошондо кара куш: -Сен мага аябай чоң жардам кылган экенсиң. Эми сенин эмне мүдөөң бар?-дейт. Асан: -Жин перинин падышасынын кызынын колундагы булбулду алып бер,-дейт. Кара куш булбул кушка кантип баруунун жолун бардык куштардан сурайт. Ошондо жин перинин падышасына үч жыл туткун болгон көөдөнү адам, көчүгү куш киши кара кушка: -Жин перилер удаасы менен үч күн уктайт, ошол уктап жаткан кезде барсаңар кудайдын жалгаганы, уктабаган убакта барсаңар кудайдын каргаганы,-дейт. Кара куш Асанды алып жөнөйт. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп алардын уктаганына бир күн калганда барышат. Ал күнү токойдун ичинде жашынып жатып, эртеси Асан алтын туурда олтурган булбулду алып, келинчегине келип, үчөө жөнөп кетет. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп баягы такталуу кудукка келишет. Асан үч окту караса, үчөө тен, тактада кадалган бойдон турат. Асан эки агасынын кетпегенин билет да, келинчеги менен булбулду ошол жерге коюп, өзү эки агасын издеп кетет. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп бир айылга келет. Келсе, бир агасы Чокой деген байга, бир агасы Кепич деген байга малай болуп жүргөн жеринен табат. Асан агаларын алып кетемин десе, байлар: -Бул экөөнүн ичкен-жегениң төлөмөйүнчө, кое бербейбиз,-деп чатак кылышат. Асан эки агасынын ичкен-жегенин бүт төлөп, куткарып кудукка барат. Ошол жерден эки агасы Асандын келинчегин, булбулду көрүп көңүлдөрү бузулат. “Уялбай кантип барабыз” деп, Асандын эки көзүн чукуп, сокур кылып туруп, кудукка салып жиберишет. Булбул Асандын эки көзүн кебезге ороп, эки канатынын алдына катып коёт. Асандын келинчеги карматпай качып кетет. Баягы Асандын эки агасы: -Булбулду биз алып келдик,-деп атасына алып барышат. Кан эки уулунан: -Булбулду кантип таап келдиңер?-дегенде, бирөө: -Күлүк ат минип караңгыда уурдап келдик,-дейт. Экинчиси: -Караңгыда жөө эле уурдап келдик,-дейт. Балдарынын сөзүнүн эки ачалык билингенден кийин: -Сени ким алып келди?-деп булбулдан сурайт. Ошондо булбул: -Бул экөөнүн иниси Асан деген алып келген, бирок бул экөө намыс кылып, Асандын эки көзүн чукуп, такталуу кудукка салып жиберишти, эки көзү менин эки канатымдын алдында турат, Асан өлгөн жок, тирүү эле кудуктун түбүндө жатат,-дейт. Кан кудуктан Асанды алып келдирип, эки көзүн жылуусунда салдырып, мүрөктүн суусун куйдуруп айыктырат. Ал эми берки эки баласын даргага тарттырып өлтүрөт. Кан каалаган булбулуна жетип, Асан келинчегин алып келип, элине кан болуп, жыргап-куунап жатып калат.
КААРДУУ ХАН
Илгери бир хан элине абдан ырайымсыздык менен карап, алтымыш жашка чыкканча перзент көрбөйт. Мунун карамагында эки вазир болот. Бир күнү хан ойлонуп отуруп, биринчи вазирин чакырат: -Менин өсөрүм калган жок, өлөрүм калды. Менден эч кандай перзент жок. Эгерде ажалым жетип өлүп кетсем, артымдагы малмүлкүмдү ким ээлейт?-деп биринчи вазирден сурайт. Анда биринчи вазири: Эгерде ажалыңыз жетип, көзүңүз өтүп кетсе, балам жок эч кандай капа болбоңуз, биз деле ээлейбиз,-дейт. Хан вазиринин башын алдырып таштайт. Экинчи күнү экинчи вазирин чакыртып, хан жогорку сөзүн кайталайт. Анда ал вазири: -Ханым, эч кандай капа болбоңуз, бир айласын табабыз, -дейт. -Айласын тап,-дейт хан. -Ханым, мага темирден таяк, темирден чокой, түгөнбөс гүлазык таап бериңиз. Хан вазирдин айтканынын бардыгын берет. Вазир буларды алып, ханга бала тилеш үчүн жолго чыгат. Айлап-жылдап жол жүрүп отуруп, бир күнү эки жолдун айрылышына барганда бир аксакал кишиге жолугат. Вазир салам айтат. Аксакал киши алик алып: -Кайда барат элең, балам?-деп калды. -Биздин ханыбыз алтымышка чыкканча перзент көрбөгөндүктөн, мен ханга бала тилеп чыктым эле,-дейт. Анда аксакал киши: -Сен ханга бала тилеп чыга турган болсоң, мен бир сөз айтамын: Сенин ханың абдан ырайымсыз, элге каардуу, жетим-жесирге кайыр санабайт. Элдин муң-зарын түшүнбөйт. Ошондуктан перзент көргөн жок, силер чын ыкласыңар менен бала тилей турган болсоңор, дайындуу бир адам каттай турган тогуз жолдун тоомуна бир дүкөн, бир сарай, бир чайкана куруп, ошол жолдон өткөн-кеткендердин бардыгына, ач калган, кеч калгандарга оокатты, кийимди акысыз берип, адамдарды жети жылга чейин түнөтүп, өткөрүп турасыңар. Жети жыл өткөндөн кийин да жолугушарбыз, башка айтарым жок, -деп аксакал киши көздөн кайым болду. Ушуну менен вазир жолго түшөт. Кайра дагы ошончолук жол жүрүп, жерине келет. Келгенде хан вазирди чакыртып: -Кандай, айласын таптыңбы?-дегенде, вазир ошол сөздүн бардыгын ханга айтат. Хан макул болуп, тогуз жолдун тоомуна баягы аксакал кишинин айтканынын бардыгын куруп, иреттейт. Жети жыл бою жолоочулардын бардыгын багып, кийим, оокат менен камсыз кылат, Жети жыл бүтүп, сеегиз жылга айланганда хан кургандарын көчүрүп, өзү алдында келе берет. Хан жалгыз келе жатса, жолдо бир аксакал киши жолугат. Ал ак сакал кишиге салам айтат. Ал алик алып туруп: -Баякыларды аткардыңбы?-деп туюк гана сурайт. Хан ал сөзгө түшүнө коюп: -Толук аткардым, таксыр,-дейт. -Анда сен бул сөздү толук аткара турган болсоң, жакшы болуптур, алтымышка чыкканча перзент көргөн эмес элең. Сен мына бул алманы ал – деп, бир алма берет. – Бул алманы алып барып, кечке маал тышкы кабыгын аарчып кара бээге бер, алманы тең жарып, байбичең экөөн бөлүп же. Байбичеңдин боюна эгиз эркек бала бүтөт. Таптакыр туубаган кара бээң бооз болот. Ал эми эгиз эки бала төрөлгөндө бирөө сага, бирөө мага. Өзүндө калган баланын атын, Шааысмайыл коёсуң. Бээң тууганда кулундун атын Камыртай коёсуң,-дейт. Ошону менен экөө ажырашып кете берет. Үйүнө келип, ордосунда иштерди жайлаштырып жүрүп, койнундагы алма эсинен чыгып калат. Чай ичкенде эсине келбейт. Чечинип жатар мезгилде койнуңдагы алма түшүп кеткенде гана эсине келет. Хан алманы аарчып, байбичеси экөө бөлүп жеп, ак сакалдын айтканын аткарат, ушундан баштап байбиченин да, бээсинин да боюна бүтөт. Тогуз ай, тогуз күн болгондо хандын байбичеси эгиз эркек бала төрөйт. Бээси да эгиз эркек кулун тууйт. Эгиз эркек баланы эч кимге көрсөтпөй, бир кемпирге каратып, кара бээни жер үстүнө чыгарбастан, жер астына орун жасап, ошол жерге бактырат. Төрт күн болот дегенде, кечки тамакты ичип жаткан убакта эшиктен салам айтып, бир ак сакал киши кирет. Хан алик алып, төр жактан орун берет. -Кандай, аялың төрөдүбү, бээң туудубу?-деп сөзгө келет. Анда хан. -Аялым эгиз эркек, бээм эркек кулун тууду-дейт. -Балдар кайда?-дейт ак сакал. -Балдарды бир кемпирге бактырып жатам,-дейт хан. Ак сакал киши эки баланы алдырып келип, бир баланы ханга берип, бирөөнү өзү астына алып олтурат. -Сенин алдында отурган баланын аты, Шааысмайыл, кулундун аты Камыртай болсун, кулун Шааысмайылдын келечекте мине турган аты – деп, бир баланы алып, көздөн кайым болот. Ошондон баштап хан баланы бага баштайт. Молдого берип кат таанытат. Бала сегиз жашка чыгат. Ал дайым сууга барып, кайырмак салып жүрөт. Ошол мезгилде суунун боюна бир боз үй пайда болот. Андан бир кыз дайыма суу алып кетет. Бала кызды көрүп, сүйүп калат. Бала бир күнү энесине: -Мага аял алып бергиле,-дейт. Энеси ханга айтат. Хан: -Шааысмайыл али жаш, аял алгыдай боло элек, кое турсун,-дейт. Ага, Шааысмайыл болбойт. Хандын айласы кеткенде вазирлерин чакыртып, Шааысмайылга кыз тандатып жөнөтмөк болот. Муну Шааысмайыл угуп: -Атам убаракерчилик тартып, башка жакка киши жөнөтпөсүн. Ушул жерде бир кыз бар, ошону алып берсин,-дейт. -Мен өзүм хан болуп, эл бийлеп туруп, ушул кызды балама кантип алып беремин,-деп хан болбойт. Мында бала сүйлөбөстөн, тамак ичпестен, эки күн жатып калат. Хандын айласы кетип, суунун боюндагы боз үйгө жуучу жиберет. Жуучу суунун жээгинен бул үйдү таппай кайта келет. Бала энесине: -Камыртайды бир көрөйүн,-дейт. Энесинин болбогонуна койбостон, атты жетелеп чыгып, минип алып, ары-бери бастырып: -Апа, атты менин атым дедиңер эле, “камдалган жоо-жарак, кийимкечек бар дедиңер эле, мага көрсөтүңүзчү, кийип көрөйүн, жарашар бекен, жарашпас бекен?-дейт. Энеси жоо-жарагын, кийим-кечесин, ээр токумун алып берет. Бала жарагын асынып, кийимин кийинип, атка минип ары-бери бастырып көрсө, ат жер баспайт, учкан сыяктуу болуп көрүнөт. Ары-бери бастырып келип, энесине: -Мен кеттим, эне,-дейт. Энеси чачын жулуп ыйлайт. Ага да болбойт. Анда энеси; -Түгөнбөстүн күл азыгын көп кылып камдап берейин, анан кеткин,- дейт. Бала ага да болбойт. Күн жүрүп, түн жүрүп, ай жүрүп, жыл жүрүп бир жерге барса, бир боз үйдүн орду турат. Бул журтта бир кеседей таш жатат. Ташты аңтара салса, таштын астында Гүлдүзардын жазган каты бар экен. Ал катта мындай деп жазылган: “Шааысмайыл, сен анык эр жүрөк, туруктуу жигит болсоң, мени издеп келерсиң. Биз Мисир шаарына көчүп кеттик. Жок, коркок жигит болсоң, ушул жерден кайра тартарсың” деп казылган. Катты окуп, Шааысмайыл андан ары жолун уланта берет. Дагы эки күн жүрүп, түн жүрүп, ай жүрүп, жыл жүрүп, бир жерге барса эки жагында жол жок бир капчыгайга туш келди. Ал капчыгайдын өндүрүндө жалан гана адамдын башынан бүткөн, эч бир жан өтө алгыс бир чоң дубал турат. Ары-бери бастырса, жол жок, айласы куруп турганда Камыртайга тил бүтүп сүйлөйт:
Мен жүгүрүп бара жатып токтоймун, ошол учурда кылычың менен дубалды колуң жетсе жетпесе да шилтеп өт. Ошондо дубал урап түшөт. Андан ары дубалдын ичине киргенден кийинкисин өзүң билесиң,-дейт. Ат айтканындай бир жерге келип токтойт. Шааысмайыл кылыч менен чаап өтсө, дубал кулайт. Бул дубал жалаң гана кишинин башынан курулуп, бир кишинин башынын гана орду калыптыр. Ал дубалдын ичине кирсе, бир чаар тулпар Камыртайды көргөндө кишенеп тизесине чейин, дагы арыраак бастыра түшсө, көзүнө чейин жерге батты. Далдаага Камыртайды байлап, арыраак барат. Эч кандай адам жок. Бирок, коргондун ичинде абдан сонун кооз бак асман тирейт. Ал бактын ортосундагы көлдүн четинде бир терек бар. Аяк-быягына көз жүгүртсө, эч ким билинбегендиктен, Шааысмайыл теректин башына чыгып кетет да, уктап калат. Ошол мезгилде үч кыз келип, көлдөн суу алайын десе, сууда бир абдан сулуу жигиттин сүрөтү турат. Кыздар ал жигитти кармап алабыз деп, көпкө убара болушат. Чакаларына суу сузуп алышса, анда да жигиттин сүрөтү түшөт. Кармап алалы дешсе, колго илинбейт. Кыздардын айласы кетип чарчаганда кетип калышат. Кыздардын падышасы: -Эмне кечиктиңер! Силердин башыңарды аламын,-деп кысымга алат. Кыздар көргөнүн айтып беришет. Аны уккан падыша кыз: -Биздин коргонго кандай киши келди экен? Дубалга бир кишинин башы жетпей турат эле, жакшы болду,-деп падыша кыз кыздарды ээрчитип чыгат. Барса, кыздар айткандай сууда бир сүрөт турат. Ал дагы кармап алайын деп аракеттенсе, колго илинбейт. Аяк-быягын айланып караса, теректин үстүндө бир жигит уктап жатат.
Муну өлтүрбөстөн тирүү кармап алсак, зыян келтириши мүмкүн. Ошондуктан жарадар кылып, сууга түшүрүп, башын алып, дубалды бүтүрөлү,-деп падыша кыз эки кызын жумшап, теректи аралата баштайт. Терек солкулдаган кезде, Шааысмайыл ойгонуп кетип, түшүп келет. Падыша кыз: -Жигит, мага келдиңби?-дейт. -Жолоочунун жолу ушундай экен,-деп бала жооп берет. Анда кыз: -Бул жерге келген кайтып кетчү эмес. Тетиги дубал сага окшогон жигиттердин башынан бүткөн,-деп дубалды көрсөтөт. Ал падыша кыздын аты Рабизаңга болот. Кыз: -Менин шартым бар, күрөшөм, мен жыксам башыңды алам, сен жыксаң сага тиемин,-дейт. Атайын койгон калыстарын чакыртып, каратып коёт. Экөө күрөшүп, Шааысмайыл жыгып алат. Падыша кыз кайрадан күрөшөт. Шааысмайыл дагы жыгат. Эки жолу жыкканда кыз таажысын тартып жиберет. Тартып жибергенде кыз экени көрүнө түшөт. -Эркек башым менен кыз менен күрөшүп эмне пайда таптым-деп Шааысмайыл кыздын үстүнөн ооп түшөт. Ооптүшкөндөн кийин кыз Шааысмайылдын үстүнө минип, канжарын алып, башын алмак болот. Бул учурда турган калыстар: -Ээ, Рабизаңга, наамарттык кылбагын, бул жигит сени бир эмес, эки жолу жыкты. Жеңиш бул жигиттики,-дейт. Ушул сөздү уккандан кийин, ордунан ыргып туруп, жигитке жүгүнүп: -Жеңиш сиздики, мен да сиздики,-дейт. Шааысмайыл андан ары жолун улантмак болот. Рабизаңга уруксат бербейт. Кеч курун бир күндүк той жасап, экөө бирге жатмак болот. Шааысмайыл кылычын экөөнүн ортосуна коюп коёт. Анда кыз: -Шааысмайыл, сен эмне үчүн мындай ишти жасайсың, эмне үчүн унчукпайсың, же сага менин сулуулугум жакпайбы, же баатырлыгым жакпайбы? Менден көңүлүң калдыбы?-дейт. Анда Шааысмайыл айтат: -Мен үйдөн аттанып чыкканда бөлөк максат менен чыкканмын. Менин сүйгөн кызым бар болучу. Сиз меники, мен сеники болдум. Сизди мен аламын. Бирок экөөбүздүн ким-кимибиздин ниетибиз ишибиз кылычтын мизиндей курч болсун деген ой менен койдум. Мен азыр сапар кетип бара жатамын. Ошол сапарымды туура аткарыш үчүн мен түз жана туура жолдо болоюн. Кайра келе жатып, той жасап, анан сүйлөшөбүз,-дейт. Эртеси андан жөнөп кете берет. Мында да ай жүрүп, күн жүрүп, түн жүрүп, жыл жүрүп, бир капчыгайга туш келет. Капчыгайда бир чоң таш жатат. Өтүп кетүүгө жол жок. Ары-бери бастырат. Ошол кезде Камыртайга тил бүтөт. -Ээ, Шааысмайыл, камчы сап менен ташты көтөр. Ал таш ачылгандан кийин каалга, каалгада кулпу бар. Ал кулпунун ачкычы ошонун үстүндө турат. Ал эми ачып киргенди өзүң билесиң. Аты айткан ишти жасаганда жол ачылат да, атын жетелеп кирип жатса, оң жактан дагы бир кичине каалганы көрөт. Ал каалганы ачып кирсе, караңгы үй, төрдө бир кыз чачын сылап отурат. Анын сулуулугунан үй жарык көрүнөт. Баягы кызга сүйлөшүүдөн сүрдөп, кичинекей майда таштарды кызды көздөй ыргытат. Анда ал кыз: -Ой, сен кандай бей тартип жансың? Жырткыч карышкыр болсоң, мени жегин. Жок, сөз түшүнгөн адам баласы болсоң, жолуңа түшкүн,- дейт. Анда Шааысмайыл: -Мен жырткыч эмесмин, адам баласымын. Караңгы жердин астында жашаган өзүң кандай жансың? -Эгерде сиз муну уккуңуз келсе, тарыхымды айтып берейин. Жети эркек бир туугандын ичинде бир жалгыз кыз элем. Атым Гүлпаары. Эң кенжеси болучумун. Биздин ханыбыз мени аламын деп агаларыма айттырат. Бирок, агаларым болбой коёт. Болбогондо хан уруш ачты, быйыл жети жыл толот. Ошондон бери эки акем өлүп бешөө калды. Мындан ары жүрүп олтурсаңыз, жолдо бир жагында көп киши, бир жагында беш киши эки тарап болуп согушуп жатканын көрөсүз. Ошол беш киши менин бир туугандарым. Ошондуктан ханга бербес үчүн мени ушундай караңгы жайга сактап турушат,-дейт кыз. Сөздүн маанисине түшүнгөндөн кийин Шааысмайыл жолуна түшүп кете берет. Жүрүп отуруп барса, жолдун бир тарабында көп киши, бир тарабында беш киши болуп согушуп жатат. Кетип бара жатып, Шааысмайыл жакын келгенде эки жактагыларды карабай туруп салам айтайын, кайсы жагы алик алса, ошол жагына кошулайын деген ойго келет. Ойлогондой салам берсе, беш киши алик алат, көп киши тарабы унчукпайт. Шааысмайыл бешөөнө кошулуп согушка кирет. Ошентип, падышанын аскерлерин кырат, жеңишке ээ болушат. Бирок, беш бир тууган сүйлөшүп Шааысмайылды кетирбей, үйлөрүнө алып барышып, карындашын ага бермекчи болушат. Ал кечеси той жасап, карындашын Шааысмайылга беришет. Бирок, түндөсү бирге жаткырганда Шааысмайыл ортосуна кылычын жылаңач коюп коёт. Анда кыз кылычтын ортого коюлушунун жайын сурайт. Менин сулуулугум көңүлүңө толбодубу, же беш бир тууганымдын баатырлыгы жакпадыбы?-дейт. Силер жөнүндө эч кандай нааразычылыгым жок. Мен үйдөн жөнөгөнүмдө бир максат менен чыккамын. Ошол максатым аткарылмайынча, менин сиз менен сүйлөшүүм туура келбейт. Бул кылычтын коюлушунун себеби – экөөбүздүн сүйлөшүүбүздүн маңызы, мына ушундай курч болсун. Заар менен сапарымдан калбай жөнөп кетейин. Мен сизден айныбайм,-дейт Шааысмайыл. Ошону айтып кайта келишке убада кылып жөнөп кетет. Ошентип күндөп-түндөп жүрүп отуруп, бир шаардын четине жетип, бир жесир аялдын үйүнө түшөт. Ал аялдан:
Элиңерде эмне кеп бар?-дейт.
Бизде эч деле кеп жок, бир гана жаңылык, падышабыз Гүлдүзар деген кызды аламын деп, тою болуп жатат. Бүтүшүнө эки гана күн калды!
Андай болсо жакшы. Сиз мына бул акчага базарга барып, жууркан-төшөк, жемиш алып келиңиз,-дейт. Акчаны алып, аял базардан айткандардын баарын алып келет. Кеч киргенде аялга Шааысмайып айтат: -Сиз ханга жакшылап оокат жасаңыз. Мына бул шакекти кошуп алып барасыз да, тасмалды хандын астына коесуз. Сиз өзүңүздү Гүлдүзардын эжесимин деп, ханга билдирбестен туруп шакекти Гүлдүзарга көрсөтөсүз. Анда Гүлдүзар сизге эмне десе, мага айтып келесиз. Айтуусу боюнча жесир аял шакекти кошуп, тасторконду алып барат. Анда Гүлдүзар: -Сиздин үйүңүзгө ким келди?-деп сурайт. -Менин үйүмө бир жигит келип, ушундай жасагын деди,-дейт аял. Анда Гүлдүзар: -Андай болсо мен ханга айтып тойду токтото турайын. Заар менен көчөгө бир киши чыгарбас үчүн буйрук бердирейин. Өзүм кырк кызды ээрчитип бакка барайын. Ошол жерден мени алып кетсин. Ушундай деп айтып барыңыз,-дейт кыз. Аял бардыгын Шааысмайылга айтса: -Жок, сиз кайра барыңыз да мындай деңиз: мейли тоюн токтото турсун, заар менен көчүрүп жөнөсүн. Мен хандан тартып алып кетем, кудурети болсо тартып калсын,-дейт. Хан Гүлдүзарды алып келе жаткандыгын көрүп, Шааысмайыл алдынан тосуп чыгат да, Гүлдүзарды ала качат. Хан кабарды катуу салып, артынан куугунтукташып, хандын тулпарлары да кууп жетпейт. Шааысмайыл менен Гүлдүзар аттан түшүп эс алышат. Артынан хандын аскерлеринин келгендерин Шааысмайыл жеңе берет. Ошентип, төрт-беш күн ошол жерде согуш болот. Алар жолдон Гүлпаарыга келет. Анда жети күн той жасап, сегизинчи күнү Гүлпаарыны алып жөнөйт. Гүлпаарыга агалары эки тулпар, үч куржун алтын, жана үчөөнө тиешелүү кийимдер, Гүлпаарынын бала кезинен бирге жүргөн күчүгүн кошо беришет. Күчүк бардык жаман, жакшылыкты алдын билет экен. Андан жүрүп отуруп, Рабизаңгага келишет. Рабизаңга аябаган баатыр кыз болгон экен. Ал карамагындагы элди, шаарды бүт Шааысмайылга бүтүн өткөрүп берет. Ал жерден алынын келишинче алтын-күмүштөрдү, кымбат баалуу таштарды жүктөп алып жөнөйт. Айылга жакын келгенде Гүлдүзар: -Биз кайнатабыздыкына барбастан, ушул жерге жай салып туралыдейт. Шааысмайыл макул болуп, атасынын айлынан он беш, жыйырма алыстыкта үй салдырат. Анын жайлары кымбат баалуу таштар менен бүтөт. Хан бир күнү саякатка чыгып, кеч калып келе жатса бир канча алыстыкта абдан жаркыраган кооз жай көрүнөт. Эртеси хан изилдетип жиберсе, уулу Шааысмайылдын жайы болот. Эртеси атасын үйүнө чакырат. Гүлдүзар: -Кайнатабыз үйгө келсе, бизди көрсөтпө,-дейт. Хан баласы менен кошо жөнөйт. Шааысмайыл атты жайлаганча хан үйүнө кирип барат да, тамак даярдап жаткан үч аялды көрүп калат. Хан: -Мен жетимиш-сексен жыл хандык доорон сүрүп, ушул жашка келгиче мындай сулуу аялдарды көргөн эмес элем. Чыныгы аялдар ушулар турбайбы!-деп баласын өлтүрүп, келиндерин алмакчы болот. Ошол жерден калп ооруп калат. Баласына: -Мен ооруп калдым, күн сайын келип кабар алып тургун,-деп тамак ичпестен аттанып кетет. Кемпирине барып: -Балабыз динден чыгыптыр, каапырды алыптыр. Жети ата-быздан бери тозокко түшө турган болдук. Уулду эптеп өлтүрөлү,-дейт. Кемпири макул болуп, хандын акыпы боюнча бал жана уу ачытат. Баланы чакыртат. Бала жөнөөрдө Гүлдүзар күчүктү кошуп берип: -Атаңкына барганда күчүктүн кылганын кыл, баскан изин бас,-дейт. Бала барса, атасы кыңкыстап жаткан болот. Ошол мезгилде энеси бир пиялага бал алып келип, ханга сунат, экинчи пияладагы ууну баласына сунат. Хан балды ичип жиберет. Шааысмайыл ичейин десе күчүк колдон тырмалап ичирбей коёт. Анда атасы менен энеси: -Эмне үчүн ичпейсиң?-деп сурайт. Мындай оокатты ичип көргөн эмесмин, мага жакпайт,-дейт Шааысмайыл. Бул сапар өлүмдөн калып, үйүнө кайтат. Экинчи жолу дагы чакыртат. Энеси палоо басып, бир жагына май аралаш, бир жагына уу аралаш палоону экиге бөлүп алып келет. Хан жей баштайт. Күчүк Шааысмайылга жегизбей коёт. Шааысмайыл өлүмдөн экинчи жолу калып, үйүнө кайтат. Үчүнчү күнү чал ордосунун эшигинен тартып, төрүнө чейиин килем менен төшөйт. Эшигинен төрүнө чейин терең чункур каздырат. Бул чуңкурдун ичине учун жогору каратып, эки шиш темир кактырат. Ал темир шиштердин учу ууланган болот. Ушинтип даярдатып коюп, баласын дагы чакыртат. Шааысмайыл күчүктү астына кое берет. Күчүк килемдин ортосун баспастан чети менен басат, күчүктүн изи менен Шааысмайыл да жүрүп отурат. Барганда ууланган күрүч берет. Аны да жебей коёт. Ошентип, үйүнө дагы аман-эсен кайтат. Төртүнчү жолу дагы баласын чакыртат. Хан: -Балам, мен сени өлгөндө-талганда ак деп, так деп-көрдүм эле. Сен мага ишенбей, күчүктүн бир баласына ишенип калыпсын. Чын сырыңды айтчы, сенин күчүң эмнеде?-дейт. -Менин эки колумду алтымыш кулач аркан менен артыма байласа, күчүм ошондо, ошону чече албаймын,-дейт бала. Айткандай хан алтымыш кулач аркан менен Шааысмайылдын колун байлап: -Башын алгыла!-деп кыйкырат. Шааысмайыл күйшөнүп койсо, аркан бытырап, үзүлүп кетет. Хан: -Ии, балам, мен сени катыксын деп жатам,-дейт. Хан экинчи жолу дагы сурайт. -Алтымыш кулач чынжыр менен колумду аркага байласа, менин күчүм ошондо,-дейт бала. Хан Шааысмайылды байлатып: -Алгыла, жигиттер, башын!-деп кыйкырат. Ал күйшөнүп койсо, чынжырдын көзү сайын үзүлөт. Үчүнчү жолу таарынычтуу, ырайымдуу сөздөр менен баласынан сурайт: -Менин өлөрүм калып, өсөрүм калган жок, чын сырыңды айт, күчүң эмнеде?-дейт. Бул сөзгө бала эрип кетип: -Мен чын сырымды айтайын, Камыртайдын куйругунан биртал кылын алып, эки чыпалагымды бириктирип байласаңыз, менин күчүм ошондо,-дейт. Аны менен байлатып, хан: -Алгыла башын!-деп кыйкырганда, Шааысмайыл үзө албай калат. Хан эки көзүн чукутуп, көзүн көлгө салдырат да, өзүн орго салдырат. Хан үч келинине: “Шааысмайыл болсо ордо, мага тийсин”-деп кабар айттырат. -Биз тирүүбүздө тийбейбиз, күчү жетсе, бизди өлтүрүп алсын,-деп келиндери жооп кайтарат. Ошондо согуш башталат. Хандын аскерлери жеңиле берет. Алар согуша берсин, биз ордо жаткан Шааысмайылдан кабар алалы. Бул ордо жаткан Шааысмайылга кайдан-жайдан тамак таап, күчүк алпарып таштай берет. Күндөрдүн биринде бир чоң соодагер келип, ордонун туурасында бир-эки чакырым алыстыкта түнөп калышат. Ал соодагердин жанында дайыма күчүк болот дагы, күчүккө канчалык оокат берсе дагы аны жебестен, тиштеп алып кете берет. Акырында соодагерлер: -Бул кандай күчүк?-деп аңдып калышат. Күчүктүн артынан пайчы коёт. Пайчы күчүктүн артынан барса, тиштеп алган оокатты бир жерге алып барып эле таштап жиберет. Артынан барып караса, бир чоң ордун ичинен бир кишинин добушу чыгат. -Сен кандай жансың?-дейт. -Мени ордон чыгарып койгула!-деп суранат. Бул сөздү угуп, баягы кербен башы соодагерге айтат. Алар төрт качыр менен аркандарды алып, орго барышат. Арканды таштап, качыр менен сүйрөтүп чыгарат. Ордон чыкканда Шааысмайылдын эки көзү көр, сакал муруту өскөн болот. Аны алып булакка келишет. Ал булактын суусу менен бети-колун, көзүн чайкап отура берет. Күчүк көлгө барып, Шааысмайылдын эки көзүн алып келип берет. Ошол кезде Шааысмайылга түбүндө отурган талдын башына эки көгүчкөн келип конот. Алар кишиче мындай деп сүйлөйт: -Көздү жакшылап жууп туруп, өз көзүңө сал. Көзгө салгандан кийин экөөбүз куйругубуздан эки тал таштайбыз. Талды эки колуңа ал да, оң колуңдагың менен сол көзүндү, сол колундагы менен оң көзүңдү сыйпайсың. Анда көзүң кадимкидей таза болот. Шааысмайыл көгүчкөндөр айтканын кылат. Күчүктү ээрчитип кете берет. Жүрүп отуруп эки өгүз менен кош айдап жаткан дыйканга жолугат. Дыйкан: -Падышабыз согушуп жатат. Алардын катары мага жакындап калды. Согушка барсам, келемби, келбеймби деп эгин айдап жатам. Сен кимсиң?-дейт. -Мен баласызга бала болоюн, ботосузга бото болоюн деп жүргөн жанмын,-дейт. Аңгыча эки өгүзү чарчап калат. Бала эки өгүздү чыгарып коюп, бир колу менен тартып, бир колу менен кармап, жерди айдап таштайт. Анан дыйканга: -Сиздин ордуңузга мен барамын, “менин балам бар, ошол барат” деп айта бергин,-дейт. Дыйкан: -Болуптур,-деп баланы үйүнө ээрчитип жөнөйт. Үйүнө келип, үйүндө болгон бар тамагын берип: -Балам, сен эмне оокат жейсиң?-дейт. -Мен кочкор, теке, бука, айгырдын этин жеймин. Дыйкан ал түнү бир кочкору бар экен, ошону союп берет. Аны бүт жеп жатат. Саар менен бир текенин этин жейт. Дыйкан кечте бир букасын союп берет. Бала аны эки күн жейт. Ошол мезгилде хандан чакыруу кагаз келет да дыйкан Шааысмайылды жөнөтөт. Аялдары Шааысмайылдын келатканын, согушка кирерин билет. Баатыр аял Рабизаңгиге беркилер: -Шааысмайыл келип азыр согушка кирет. Бирок, алдан-күчтөн тайыган немени этияттагын,-дейт. Шааысмайыл барып: -Биз бул хандын баатыр баласынын аты бар деп уктук эле.Ошону берсе, душманын сөзсүз жеңип берем,-деп ханга айттырат. Атасы Шааысмайылды тааныбай калат. Анткени күчүк көзүн таап келгенде, көздөрүн алмашып салып койгон экен. Хан бул Шааысмайылдын суроосун канааттандырып атын берди. Атты минип, согушка киргенде, аялы Рабизаңги дароо тааныйт да кача берет. Шааысмайыл Рабизаңгини эңип, хандын астына алып келет. Хан Рабизаңгини желдеттерге башын алганга буйрук кылат. Муну угуп турган Шааысмайыл. -Ханды кармагыла!-деген буйрукту берет. Ошентип нисапсыз хандын ниети өз башын жоготкон экен.
АСАН МЕНЕН ҮСӨН
Илгери, илгери бир чал-кемпирдин Асан, Үсөн деген эки баласы бар экен. Бир күнү чал отун алып жатса, калың куурайдын ичинен бир тоок учуп чыгат. Ал тооктун жаткан жерин караса, уя толгон жумуртка. Чал тузак тартып коюп базарга кетет. Отунун сатып, кайра келип караса, тузагына баягы тоок түшүп калган. Чал жумурткасын этегине салып, тоогун көтөрүп үйүнө келет. Тоокту жүк жыйчу тактанын алдына бутунан байлап бактырып коет. Бир күнү чал беш-алты жумурткасын алып, “падышанын тоогунун жумурткасына салыштырамын”, деп падышанын сарайына барат. Чалды падышанын жигиттери кармап, падышага алып барат. Падыша чалдын жумурткасын көрүп, алты дилде берип, алты жумурткасын сатып алат да:
Жумурткаң болсо алып келгин, дагы дилде беремин,-дейт. Кийин чал бир этек жумуртка алып барып, падышадан бир этек дилде алып келет. Чал дилдеге мал алып байып кетет. Арадан көп убакыт өтпөй, чалдын кемпири өлүп калат да жаш катын алат. Күндөрдүн биринде чал базарга сатамын деп, бир короо ириктерин айдап, шаарга барат. Ошол шаардын каны бул кедей чал тез эле кантип байып кетти деп таң калат да, чалдын үйүн тегерете карап эч нерсе байкабайт. Эми кетейин деп эшикке чыгып бара жатып, жүк жыйгыч тактанын алдындагы байланып турган тоокту көрөт. Кан: “Ырыс мунун мал тегинде эмес, ушул тоокто экен. Бул тооктун канатын жеген токсон күндө кандыкка, башын жеген киши кырк күндө падышалыкка жетет. Мен мунун башын жеп, түшпөс падыша болоюн” деп ойлойт да, чалдын жаш катынына: -Мен сени аламын. Сен тиги тоокту союп, башы менен канатын бышырып кой, бир аздан кийин келемин,-деп үйүнө кетет: Аял тоокту союп, казанга салып, баягы канды күтүп, күтүп кечиккенинен: -Кан эмне кечикти? Мен барып ээрчитип келейин, силер этти бышырып тургула, – деп Асан, Үсөнгө тапшырып, канга кетет. Асан менен Үсөн баягы тооктун этин бышырып жатып башы менен канатын жеп коет. Кан этти караса, канат менен баш жок. -Бул этти жебеймин, мага тооктун канаты менен башы керек болчу,- деп тоокту жебей коет. Анда аял: -Иий, тооктун канаты менен башын Асан менен Үсөн жеп койгон турбайбы,-дейт. Анда кан: -Балдардын өпкө-боорун бышырып кой, мен эртең менен келип жеймин,-деп үйүнө кетет. -Эртең менен баддар медресеге кеткенден кийин жолунан тосуп Асан, Үсөндү өлтүрүп, өпкө-боорун алып кел,-деп аял үйүндө оокатка жардам кылып жүргөн чалды жиберет. Чал мектепке барып, Асан, Үсөндү чакырып алып: -Өгөй энеңер силерди өлтүрүп, өпкө-бооруңарды алып келгин деп мени жиберди. Силер бир күчүк, бир мышык таап келгиле,ал экөөнү өлтүрүп, өпкө-боорун көйнөгүнөргө ороп койгула, меншаарга барып силерге көйнөк, оокат алып келемин. Көйнөк кечекти кийип, азыгыңарды көтөрүп алып качкыла,-дейт. Асан менен Үсөн бир күчүк, бир мышык алып келишет, баягы чал айткандай кылат. Чал балдарга кийим-кечек, азыктарын алып келип: -Эми силер качкыла, мен “өлтүрдүм” деп кан болгон көйнөгүңөрдү жана ит менен мышыктын өпкө-боорун аялга алып барып беремин. Силер ушул жол менен жүрүп олтурсаңар, жүрүп олтурсаңар эки айрылыш жолго кез келесиңер, Чоң жолуна улууң, кичинесине кичүүң түш,-дейт да, жолду көрсөтүп өзү кайра кетет. Чал аялга келип, баягы өпкө-боорду берет. Кан ошол өпкө-боорду, жеп ууланып өлөт. Асан, Үсөндүн атасы базардан келсе, балдар жок. Болгон окуяны баягы чал толугу менен айтып берет, Асан, Үсөндүн атасы катынын кырк кысырактын куйругуна байлап, сүйрөтүп жүрүп өлтүрөт. Асан, Үсөн болсо баягы чал айткандай, эки айрылыш жолго түшүп кетет. Асан жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп бир калың элге жолугат. Асан: -Бул эмне болгон эл?-деп бир карыядан сураса, ал: -Кан шайлашканы жаткан эл,-деп жооп берет. Ошондо бир аксакал адам бөлүнүп чыгып: -Мен кан боломун, мен кан боломун деп талашпагыла, андан көрө кандын кушун учургула, ал кимдин башына барып консо, ошол киши кан болсун,-деп кенеш берет. Эл кандын кушун учурат. Куш Асандын төбөүне конот. Асан тажы кийип, такка олтуруп кан болуп калат. Үсөн жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп бир үйгө келет. Ал үйдө бир кызы бар чал-кемпир бар экен. Чал: -Кайдан жүргөн баласың?-деп сурайт Үсөндөн. Анда Үсөн: -Баласы жокко бала, ботосу жокко бото болоюн деп жүрөм!-дейт. -Мага бала болгун, балам!-дейт чал. -Болсо, болоюн. Үсөн баягы үйдө жатып калат. Эртеси чал менен кемпир эртең менен эрте туруп: Бул эмне болгон бала болду экен?-деп карашса, Үсөндүн башында бир шише дилде турат. Кемпир ал шише дилдени катып коет. Ар күнү Үсөндүн башында дилде боло берет, аны кемпир алып ката берет. Ошол элде бай жана дубакөй, эри жок, Шатырадолу деген аял болот. Ал Үсөндүн ичинде тооктун канат эти бар экенин билип, ошол тооктун канат этин алуу үчүн: -Ким чыгып келсе, мен ошого чыгамын,-деп балдарды жарыштырат. Үсөн балдар менен жарышып биринчи болуп чыгып келет. -Жарыштан чаңкап келдиң,-деп, Шатырадолу туз чыланган суу берет. Үсөн ичип жиберип, кайра жүрөгү айланып кусат, ичинен тооктун канаты чыгат. Шатырадолу канатты көрөр замат жутуп жиберип, үйүнө кирип жатып алат. Үсөн үйүнө келип жатат, бирок эртең менен турса баягыдай күндө чыгып турчу дилде жок. Ал бардыгын түшүнүп: -Кой, бул үйдөн кетишим керек,-деп жөнөп кетет. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп бир жерге келсе эле үч киши мушташып жатат. Үсөн:
Эмне мушташып жатасыңар?-деп сураса, алар: -Биз жайыл тасторконду, ур токмокту жана аса-мусаны талашып урушуп жатабыз, дешет. Үсөн: -Жайыл тасторконуң эмне? -“Жайыл тасторкон, жайыл” десе дүйүм тамак даяр болот. -Ур токмогуң эмне? -Кимге каршы болсоң, ошону “ур, токмок, ур” десе, аны селейте коет экен. -Аса-муса дегениң эмне? -“Каалаган жериме жеткир” деп минсең, каалаган жериңе жеткирет. Биз аса-мусаны талашкан элек!
Эми урушпагыла, үчөөң жарышып келгиле, кимиңер чыксаңар ошонуңар алгыла, мен Аса-мусаны кармап турайын,-дейт бала. Ошентип Аса-мусаны Үсөнгө карматып коюп, баягы үчөө бул айтылган сөздү ырас көрүшүп жарышат, узап кетер замат Үсөн тасторконду курчанып, токмокту белине кыстарып, Аса-мусаны минип: -Эми, Аса-муса, мени бир жакшы жерге жеткир,-деп көзүн жумат. Бир маалда көзүн ачса, тунжураган токойдун ичиндеги көлөкөлүү чынар теректин түбүндө жатат, Үсөн баягы тасторконду жайып алып, тамак ичет да, теректин түбүнө жатып уктап калат, ойгонсо түш болуп калыптыр. “Ии, мен ушул жерге, Шатырадолуну алып келсем, жакшы болгон турат”-деп бала баягы аялга барат. Шатырадолуну ээрчитип келип, Үсөн жайыл тасторконду жайып, Шатырадолуга тамак берет, аябай сыйлайт. Ошол жерде Үсөн бир маалда уктап кетет. Шатырадолу жайыл тасторконду, токмокту алып, Аса-мусаны минип үйүнө кетип калат. Үсөн ойгонуп караса, жайыл тасторкон, ур токмок, Аса-муса жана, Шатырадолу жок. Үсөн аябай капа болуп, ары чуркайт, бери чуркайт, бирок, Шатырадолудан кабар жок, акыры чарчап чаалыгып уктапкалат. Бир маалда ойгонсо: -Ой, бала, тургун! Чынар теректин жоонураак бутагынан кескин, анын баш аягын таарыгын да минип алып, Шатырадолунукуна жеткир десең, ал жеткирет. Ага барганда, Шартырадолуну көк эшек бол деп, ошол терек менен башка ур, ал эшек болуп калат деген үн чыгат. Үсөн туруп чынар теректен кыркып, баш-аягын кесип минет да: Шатырадолуга жеткир!-дейт. Чынар теректин бутагы Үсөндү Шатырадолуга жеткирет. Үсөн, Шатырадолунун үйүнө кирип барып: -Көк эшек бол,-деп башка бир коет. Шатырадолу ошол замат көк эшек болуп калат. Бир күнү Үсөндүн үйүнө отун алып саткан үч жетим келет. Үсөн аларга: -Силер мынабу эшекке отунуңарды жүктөп, оокатыңарды кылгыла, бирок дайыма мойнунан байлап жүргүлө, болбосо качып кетет,-деп эшекти берет. Балдар отун жүктөп бир күнү эшекти качырып жиберишет. Ал барып падышанын жигиттеринин колуна түшүп калат. Эртеси балдар эшегин издеп такыр таба алышпайт. Издеп жүрүп, издеп жүрүп Асан падышанын жигиттери байлап койгон жерден табышат. Асан падыша жигиттерине: -Бул эшек тегин эшек эмес, ээси келсе, менден уруксатсыз бербегиле,-дейт. Баягы үч жетим эшекти таанып алып кетебиз десе, падышанын жигиттери такыр бербей коюшат. Ал үчөөнү ээрчитип алып падышага алып барат, падыша: -Бул кимдин эшеги эле?-деп балдардан сураса, алар: -Үсөн мырзаныкы,-дешет. -Үсөн менин иним окшойт, ээсин алып келмейинче бербейм,-деп эшекти Асан балдарга бербей коёт. Үч жетим Үсөндү падышага алып келсе, өзүнүн бир тууганы. Ошол жерден Асан менен Үсөн табышып, атасын алдырып, экөө эки жерге падыша болуп жатып калган экен.
