Илгери бир Макмут деген киши отуз эчкиси менен аялы экөө оокат кылуучу экен. Ал киши ар күнү эртең менен мөөнгө жуурат куюп алып, эчкисин жайып кетет. Ошол убакта бир карышкыр, бир түлкү болуптур. Түлкү келип Макмутту куйругу менен жыга чаап, жууратын ичип, карышкыр тиштеп жыгып алып бир эчкисин жеп кетүүчү экен. Күнүгө экөө ошентип жей берип он беш эчкиси калат. Макмут өзү ачка болуп жүрүп, арыктап бүтөт. Бир Кара дөө деген дөө Макмутту: -Эртең сиз биздин үйгө конокко барыңыз,-дейт. Дөө коркконунан эртеси бармак болот. Макмут үйүнө келип, аялына: -Кара дөө келгенде жакшылап чай бергин, андан кийин эшикке чыгып: “Макмут, бул конокко эмне эт салабыз”,-деп кыйкыргын. Анда мен коктудан: -“Мурунку дөөнүн башын сал, кийинки дөөнүн төшүн сал, ал аз келсе, алдагы дөөнүн сан этинен кесип сал” деп кыйкырам,-деп экөө акылдашып алды. Дөө келгенден кийин Макмуттун аялы чай берет, андан кийин эшикке чыгып: -Макмут, эмне эт салам бул конокко?-деп кыйкырат. Анда Макмут: -Мурунку дөөнүн башын сал, кийинки дөөнүн төшүн сал, ал аз келсе, алдагы олтурган дөөнүн сан этинен кесип сал,-деп жооп берет. Бул сөздү угуп, Кара дөө коркконунан Макмуттун жаман кара үйүн мойнуна илип алган боюнча качып жөнөйт. Кара дөө кетип баратып баягы түлкүгө кезигип калат. Анын аябай качканын көргөн түлкү: -Эмне качып баратасын, бегим?-деп сурайт. Анда дөө:
Ушунда бир Макмут деген алптан качып баратам,-дейт. Аны укканда түлкү кыт-кыт күлүп: -А кокуй, анын такыр алы жок, мен куйругум менен жыга чаап айранын ичип алчумун,-дейт.
Жок, калп айтасыз ал жанда жок күчтүү,-деп дөө коркот. Түлкү болбой жатып ээрчитип келе жатканда, Макмут алдынан чыгып:
Кайран досум, жарайсың ишке, качкан дөөнү алдап ээрчитип келе жаткан турбайсыңбы?-деп кыйкырат. Дөө түлкүнү башка бир чаап өлтүрүп, өзү качып бара жатып: “Кара дөө деген атагым болсо, ушу Макмуттан качты дегенден көрөкчө, өлгөнүм жакшы эмеспи”, деп бийик зооканын башынан кулап өлөт. Мына ушинтип “билеги күчтүү бирди жыгат, билими күчтүү минди жыгат” дегендей Макмут алы жок болсс да, акылы менен жоосун жеңип, аман калган экен.
КАН МЕНЕН ВАЗИР
Бир убакта кан өзүнүн вазирине ачуусу келип өлтүрмөкчү болот. Кандай кылып өлтүрөйүн деп ойлоп, үч каздын учуп баратканын көрүп:
Ушунун тилин билип кел, эмне деп учуп бара жатат! Эгер тилин билип келбесең, башыңды алам,-дейт.
Макул,-деп кандын вазири үч каздын артынан чаап бара жатса, мунарада чыгып турган кандын кызы көрүп, вазирди чакырып:- Эмне чаап бара жатасың?-деп сурайт. Вазир: -Кан мобул учуп бара жаткан үч каздын тилин билип кел, билип келбесең башыңды алам” деди. Ушул каздардын тилин билгени бара жатамын,-дейт. Кандын кызы айтат: -Ээ, вазирим, сен каздын тилин кантип билесиң? Сен эмес кан билбей жатса, андан көрө канга кайта мындай деп айтып бар: – Бир каз “Вазир жакшы кан жакшы” деп айтып бара жатса, экинчи каз: “Катын жакшы эр жакшы” деп айтып бара жатат деп канга бар. Ушинтсең бир жооп айтар кан,-деп кыз вазирди кайра жолго салды. Вазир канга келип баягындай кылып айтып берди. -Жок, муну сен каздардан сураган жоксуң, бул жооп менин гана тукумумдан чыкмак. Ким айтты, айткын, айтпасаң азыр башыңды алам,- дейт кан. Вазир айласы кетип капаланып кайгырып, эмне кыларын биле албай: -Эки күн уруксат бериңиз, айтып берейин,-деп уруксат алат. Айласы кеткен вазир, кайда барарын билбей, “Баякы кызга барайынчы, эмне дээр экен”,-деп кызга келет. Кыз вазирге: -Тагдыр башка салганды көрөсүз да,-дейт. Вазир эки күндөн кийин канга келип: -Сиздин кызыңыз айтты эле,-деп ажалдан калат. Кан кызына каарданып: “Ага бир кылыкты кылайын” деп ойлоп калат. Үйүнө келип, жакын шаарларынын бардыгына тең кабар берет: -Жакшыңардан жаманыңар көп келгиле,-деп, элине жар чакыртып, “келбегендерди жазалаймын” деп буйрук кылат. Элдин баары тойго келип, кандын алдынан чубап өтө беришет. Элдердин баары самсаалап өтүп жатканда бир келесоо сары таз “Барсамбы, барбасамбы”-деп отуруп, бир убакта зөөкүрлөнүп кандын алдына келип калат. Кан аны чакыртып алып, кызын ошо тазга бермекчи болот. Кандын кызы атасы элди чакыртып жатканда бир жаманга берерин билип күйөөсүнө, өзүнө эки кабаттап кийим жасатып, анын ичине алтындан шыкап тиктирип коёт. Эл чогулуп өтүп бүткөндөн кийин кан кызын чакырып: Балам, сени ушу тазга арнадым, ушуну менен оокат кыл,-деп айтат. Кыз: -Макул, атаке, сиздин айтканыңызды мен орундайын, менин бир суроомду дагы сиз аткарыңыз,-дейт. Кан: -Макул болот,-дегенде кыз айтат: -Мен уруксат бермейинче, ушул шаардын отун түн ичинде чыгарбаңыз. Күүгүм кире электе элиңиз жатсын, өзүңүз да ошентиңиздеди. -Макул кызым айтканынды орундайын,-дейт хан. Кыз баягы тазды ээрчитип, бир камыштуу саздын жээгине алып барат. Барып баягы саздын жээгине алтындан үй салдырат. Экөө ошол жерде оокат кылып калат. Кыз таздын башын жууп, тарап айыктырат. -Ат сатып кел, деп бир күнү колуна акча берип аны базарга жиберет. Базарга барып бир семиз ат сатып алып, таз кечинде үйүнө келет. Кыз: -Бул атты эмне үчүн сатып алдың?-деп сурайт. -Семиз экен, отун-суу тартканга жакшы экен,-деп жооп берет. Кыз ал атты үйүнө коюп, эртеси күйөөсү экөө базарга ат сатып алганы келе жатса, бир отун арткан боз ат баткакка тыгылып, ээси чыгара албай жатканын көрүп, кыз барып: -Атыңды сатасыңбы, сатсаң мен сага бир семиз ат жана бир топ дилде беремин,-дейт. Боз аттын ээси сүйүнүп кетип: -Сатам, сатам,-дейт. Кыз атты сатып алып, үйүнө келет. “Семиздин ордуна арык ат алдың” деп жолдо карата эри урушуп келет. Аялы унчукпай жүрүп отуруп, үйүнө келгенден кийин атты жууптазалап бага берет. Бир түнү Кызыр-Илияс, Акыл, Бак үчөө “канга учурашалы” деп келе жатышса, шаарда жылт эткен от, былк эткен киши жок, үчөө таң калышып, кобурашып келе жатканын таздын аялы үйүндө жатып угат. Бир убакта баягы үчөө тигилердин үйүндө гана от чыгып жатканын көрүп: “Бул кандай адам? Элдин баары жатса, бул от жагып отурат. Бул соо адам эмес экен, ырыстуу экен”, деп баягылар кайрылып: -Бул үйдө ким бар, адам болсо бери чыксын!-дешет. Анда кыз: “Бул үйдө ким болсун, киши бар, керек болсо өзүңөр түшүп келгиле”,-дейт. Анда Кызыр: “Мен кызырмын, батамды берем, бери чык”,-дейт. -Чыкпайм, керек болсо өзүң келип, бата бер! -дейт кыз. Анда Акыл айтат: “Мен акылмын, акылың жок болсо акыл берем”, дейт. Кыз дагы жогоркудай жооп берет. Андан кийин Бак айтат: -Мен Бакмын, багың жок болсо бак берем,-дейт үчөөңөргө тең мен керек болсом, өзүңөр келгиле, мен барып албаймын,-дейт кыз. Үчөө кобурашып: -Бу кандай адам? Буга үчөөбүздүн тең керегибиз жок экен дешип таң калышат да, жок муну көрөлүчү,-дешип үчөө тең түшүп үйгө киришет. Кыз үчөөнү карап туруп: -Сен кимсиң? Сен ким?-деп сурап, Акылга айтат: -Сен Акыл болсоң, таң атканча менин күйөөм менен жатчы. Макул,- деп Акыл таң атканча күйөөсү менен кучакташып жатып, таң атып келе жатканда үчөө тең кетишет. Эртең менен жигит турса эң акылдуу болуп калыптыр. Кыз бир күнү жигитке: -Эми мен сага бир сөз айтам, ошону аткаргын,-дейт. Күйөөсү макул болот. Баякы боз ат тулпар болучу. Кыз таптап олтуруп, аны табына келтирген. Тулпарды мингизип, күйөөсүнө: -Сагызганды барып чапчы,-дейт. Жигит сагызганды чапса, канатын бир сапар ирмегенде чабат. Дагы бир күнү чаптырса, эңкейе бергенде чабат. Үчүнчү сапар барып чапканда, былк эткенде чабат. Ушуну айтып келгенде кыз күйөөсүнө айтат: -Кандын бир алтын кийиги бар, жылыга бир маал келет. Жыл сайын кууп кармай албайт. Сен ошого баргын дагы кармап берип, дос болуп кел. Бара жатканыңда алтын кийикти кууп келе жаткан канга учурайсын. Кан: “Алтын кийикти куугун”,-дейт. Сен анда дагы болбогун. Андан кийин кырк жигит учурайт, ошолордун эң аягын күтүп туруп, эң аягындагысынан: “Артта дагы киши барбы?”-деп сура. “Жок” дегенде, ошондо чу коюп отуруп, баарынан өтөсүң, канга жетесиң, канга келгенде: “Кийигиңди кармап берейин, дос болосуңбу” – де, “дос болом” деп үч айттырып, колунан кармап туруп, бекем алыш да, ошондон чу коюп отуруп кийикке жетесиң. Кармаганыңдан кийин кийикти ээрдин кашына коюп алып, шаарды аралап чаап жүрө бер, кан сенден “досум, соогат” деп чаап отурат. Жол катар унчукпастан шаарды аралап отуруп, үйүнө алпарып байлап кой. Кан келет дагы сени жакшы көрсө тактысынын жанындагы бөлмөгө, жаман көрсө үйүнүн жанында бир үй бар ошого отургузат. Алтын кийикти кармап берсең, жакшы көргөн үйүнө сени алпарып киргизет да, сөзгө келип: “Дүнүйөмдүн бардыгын берейин, ошого ыраазы бол!”-дейт. Сен унчукпай отура берип, эң аягында тамак ичкенден кийин “Каным, экөөбүз дос бололу, мага дүнүйөнүн кереги жок”-деп гана кол алышып, үйгө келе бер,-дейт. Бир күнү кан баягы алтын кийиктин келер мезгилинде аны тосуп, аңга кырк жигити менен чыгат. Кыз аны билип, күйөөсүн атына мингизип, колуна укурук берип жөнөтөт. Жигит жүрүп отуруп, канга барып кыздын айтканынын баарысын аткарып, кандын үйүнө келет. Жигит кийикти өңөрүп чаап келе жатканда, кан “досум, соогат”-деп сураса, тоотпой баратканын көргөн элдер таң калышат. Кыз эртеси атасына келип түн ичинде чырак жактырууга уруксат кылат. Жигит ак боз ат менен алчандатып күнүгө базарга келгенде эл таң калып, кээси бата берет.
Мурда күнү ушул жигит алтын кийикти алып келди эле кан бүгүндөн баштап түн ичинде чырак жактырууга уруксат кылды,-деп билгени-жигитке алкыш айтышып, он чакты жыл чырак көрбөгөн элдер таң калып жүрүшөт. Кыз күйөөсүн күнүгө кандыкына жиберип, конок кылдырып турат. Кыз бир күнү күйөөсүнө: -“Мен сиздикинен көп тамак ичтим. Сиз биздикинен даам татып кетиңиз”-деп канды чакырып кел,-деди. Күйөөсү: “Макул” деп, бир күн канды конокко чакырып келет. Канды төркү үйүнө киргизип, өзү үйүндө тамагын бышыра берет. Ичип отуруп: “Ушунун катынын көрсөм” деп ойлоп, кан: -Досум, катыныңды чакырчы,-деп жигитке айтат. -Азыр келет,-деп жигит отура берет. -Качан келет?-деп улам-улам шаштырат. Тамакты ичип бүткөндө жигит катынын ээрчитип киргенде, кан кызын көрүп бакырып, кызы дагы бакырып кучакташып ыйлап, кан кандыгын күйөөсүнө берип, өзү жөнөкөй киши болуп жатып калат. Мына ушуңдан улам “Катын жакшы – эр жакшы” деген лакап кыргыз элине тараган экен.
РУМ ПАДЫША, ТУРУМ ПАДЫША
Илгери, илгери бир Турум деген падышанын баласы куш салып кечинде үйүнө кайра келатса, ак тайлак минген бир кыз алдынан чыгат. Бала: -Кайдан келе жатасың, атың ким?-десе, кыз: -Мен Рум падышанын Каракөз айым деген кызы боломун, мени издеп таап ал,-деп ак тайлакка камчы салып жөнөйт. -Кара кашка аргымагым куусам жетет, кармап эле алайын -дейт да бала кызды кууйт. Бирок ал жерден чаң бурк этип, булжерден чаң бурк этип, бала жетпей калат. Турум падышанын баласы кырк жигити менен эртеси дагы ууга чыгып, кечинде үйүнө келатса, баягы кыз дагы алдынан жолугат. Бала дагы кууп жетпей калат. Бала сары санаа тартып, убайым менен өңү аза түшөт. Турум курдаштарына: -Менин балам өңүнөн азып кетти, эмне болгонун сураштырып бергилечи,-дейт. Ал кишилер:
Эмне болуп өңүңөн азып бара жатасың?-деп сураса, бала:
Рум падышанын Каракөз айым деген кызы мага эки жолу жолугуп, эки жолу кууп жетпей калдым, Каракөз айымды аламын, атама айткыла, Каракөз айымды алууга уруксат берсин, ошол кызды ойлоп азып кеттим, башка эч бир да оорум жок,-дейт. Баланын сөзүн тиги кишилер Турум падышага төкпөй-чачпай айтып барышат. -Алса алсын,-деп Турум падыша баласына курал-жарактуу кырк жигитин кошуп, кырк бээни союп, кырк төөгө азык, кырк төөгө пул артып Румдун шаарына жөнөтөт. Бала бир нече күндөр жол жүрүп олтуруп, Румдун шаарынын четине жетип конот, жигиттерин кароолго коюп, өзү жатат. Бир оокумда чурулдаган чуу чыгат, чочуп ойгонуп кетип караса: -Тос эле тос, карма эле карма!- деп бирөөнү бир нече киши кууп келатат. Бала качып келаткан кишини кармап алат да:
Сен эмне болгон жансың?-деп сурайт. Баягы киши:
Мен Рум падышанын колуна түшкөн Кыраанкара деген ууру элем, ал эми сен кимсиң?-дейт. -Мен Турум падышанын баласымын, Рум падышанын Каракөз айым деген кызын издеп келатамын,-дейт бала. Кыраанкара: -Мени куткарып алсаң, мен Каракөз айымды алып келип беремин. Анда бала: -Эмне берип куткарып аламын? Кыраанкара: -Кырк төөңдү пулу менен берсең, куткарып аласың. Бала кууп келгендерге кырк төөнү пулу менен берип, Кыраанкараны куткарып алат. Кыраанкара:-Каракөз айым менен Жансүйөр деген кызды мен өзүм эле алып келемин, кырк жигитинди үйүнө жибер,-дейт. Кырк жигит үйлөрүнө кетет. Кыраанкара тоодогу токойду аралап балтасы менен токойду кыркып жол ачып баратса, алдынан бир кыз чыгат, ал кызды: -Кайда баратасың?-десе: -Рум падышанын Каракөз айым деген кызы тоодо чоң сарайда жашайт, аны кырк кыз, кырк жигит болуп кайтарабыз, мен ата-энеме чай кайнатып берейин деп кетип баратамын,-дейт. Кыраанкара баягы кызга: -Эмесе, Каракөз айымдын ашык болгон жигити алыстан келиптир, анын турган жерин көрсөтүп кой,-деп ээрчитип алат. Токойду аралап жүрүп олтуруп, бир мезгилде араң жетишет. Ал жерден Кыраанкара Каракөз айымды чоң куржундун бир көзүнө, Жансүйөрдү экинчи көзүнө салып көтөрүп жөнөйт. Күзөтчүлөр байкап калып кууйт. Кыраанкара канаттуулардын, айбандардын, өсүмдүктөрдүн тилин билген, бир уктаса кырк күн уктап, кырк күнге чейин уктабаган күлүк киши болгон зкен. Ал: -Бүгүн үйгө жетебиз, мен кырк күн уктаймын, менин кырк бөлмөлүү үйүм бар, силерге бир аял кырк бөлмөлүү үйдү бирден кыдыртып чыгат, ичиндеги дүнүйөлөрдү көрсөтүп кайра жыйнаганча кырк күндүн өткөнү билинбей калат дейт, Ошол күнү Кыраанкара тигилерди ийнине көтерүп алып үйүнө келип, баягы өзү айткандай уктайт. Бир аял үйпөрдү ачып ичиндеги шаан-шөкөттөрдү тигилерге көрсөтө баштайт. Кыркынчы бөлмөнү ачып көрсөтөт, анда эки окшош тулпар турат. Аял эки тулпарды Каракөз айым менен Жансүйөргө жетелетип сугартат. Аңгыча бир калдайган кара булут келип, эки тулпар менен эки кызды көтөрүп алып кетет. Ошол күнү Кыраанкара ойгонот. -Ага эки тулпарды, эки кызды бир кара булут келип көтөрүп кетти,- дейт бала. Анда Кыраанкара: -Бир Тулпар меники, бир тулпар Алп кара куштуку болучу, экөөбүз мелдешип жарышканбыз, ал асманда учкан, мен жерде жүгүргөнмүн, ошондо Алп кара куштан мен чыгып, анын тулпарын утуп алганмын. Ал ошого ичи күйүп алып кеткен турбайбы,-дейт да, чоң балтасын көтөрүп барып, бир чоң теректи кыя баштайт. Көрсө, Алп кара куштун жаны ошол жерде экен, ал: -Кара жаным, кыйба, ой жаным ай, жаным! Мына аманаты?,-деп эки кызды, эки тулпарды алып, түшүп келет. Эртеси Кыраанкара баланы бир ийнине, кыздарды бир ийнине көтөрүп, баланын үйүнө жөнөйт. Ошол күнү анын үйүнө жетпей, бир токойго конуп калышат. Кыраанкара уктамыш болуп жатса, бир маалда дарактын башына үч көгүчкөн конот, бир көгүчкөн: -Бул баланын атасы ушул кызды алганына капа болуп, балам ууланып өлсүн деп, уудан куш, уудан ээр токумдуу ат, уудан тайган алып атасы эртең тосуп чыгат,-дейт. Эртең менен турушкандай кийин Кыраанкара балага: -Сенин атаң сенин келинчек алып келатканыңды билип, алдыңдан ат-куш жана тайган алып чыгат, досум, ошол үчөөнү тең мага бергин,- дейт. -Берейин,-алар сага аздык кылат, андан дагы көп нерсе берсем болот эле,-дейт бала. Эртеси баягы Кыраанкара айткандай баланын атасы атын, кушун жана тайганын алып, баланын алдынан чыгат. Атасы: -Балам, мына бул атты минип, кушту алып, тайганды ээрчитип ууга чыгып, көңүлүңдү ачкын, сенин келинчек алганыңа кубанып алып келдим,-дейт. Бала аларды алат да бүт досуна берет. Досу атты, кушту жана тайганды алып токойго барат да, баарын өрттөп, күлдөрүн сууга салып жиберет. Атасынын айласы кетип, бир күнү баласы уктап жатканда: -Баламды чагып өлтүргүн,-деп ажыдаарды жиберет. Кыраанкара аны билип, уктабай кылычын алып, аңдып жатат. Ажыдаар эшиктен жылып, үйгө белчесинен киргенде Кыраанкара ажыдаарды бөлө чабат. Кан чачырап Каракөз айымдын бетине тиет. Каракөз айым ууланып калбасын деп, анын бетине жоолук жаап, тамган канды Кыраанкара соро баштайт. Бала ойгонуп, ичинен нааразы болуп калат. Кыраанкара; -Досум, мен сага жакшылык кылып жатам, сырымды айтпаймын. Айтсам таш болуп каламын, жакшылыкты билбейт турбай-сыңбы?-дейт. Бирок бала: -Жок, сен дос эмес экенсиң, кас экенсиң,-деп такыр болбойт. Кыраанкара: -Эми, досум, сен үчүн таш болсом болоюн, сырымды айтайын, атаң сенин Каракөз айымды алганыңды жаман көрүп жактырбай, өлтүрүү үчүн ууланган ат, куш, ууланган тайган алып келип тосподубу. Алар менен ууга чыкканда сен ууланып өлмөксуң, ошондуктан мен аларды алып өрттөп жоготтум. Кийин чагып өлтүр деп ажыдаарды жиберди, кылычымды даярдап түнү менен карап жатып, ал үйгө кирип келгенде аны бөлө чаптым, анын каны Каракөз айымдын бетине чачырап калды эле, ууланып калбасын деп канын соруп жатат элем,-дээр замат Кыраанкара белине чейин көк таш болуп катып калат. -Айткандай, бул көп жакшылык кылган эле, мунун жакшылыгынан кантип кутулам,-деп бала Кыраанкараны көтөрүп алып жөнөйт. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп бала бир жерге барып жатып калат. Ак кийинген, ак боз ат минген ак сакал киши келип: -Ой, балам, эмне жатасың?-деп ойготуп тургузат да: -Сен барып Кара тоону тап, анда капкактуу кара булак бар, аны сен “кайдан табылчу элең, капкагың кайдан ачылчу эле” деп туруп, Кыраанкаранын эң мурун буттарын салгын. Буту тыбырайт, кийин булакка бүт денесин малгын, “ушунча уктаган экен-мин” деп тура калат,- дейт. Бала Кыраанкараны көтөрүп алып, Кара тоого жөнөйт, барып капкактуу кара булакты табат, анын капкагын ачып: -Сен кайдан табылчу элең, капкагың кайдан ачылчу эле!-деп эң, мурун эки бутун салганда эки буту тыбырайт. Кийин денесин бүт салат. -Ох!-деп Кыраанкара тура келет. Бир аз эс алгандан кийин Кыраанкара баланы көтөрүп алып, бир күндө үч айлык жолду басып, анын элине жөнөйт. Бала “Кы-раанкара жолду мурункуга караганда кандай басып калды экен, сынап көрөйүн”, деп тебетейин жерге түшүрүп коёт да: -Ой, досум, тебетейим түшүп калды!-дегендин ортосунда Кыраанкара жарым күндүк жолго жүрүп кеткен экен. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп баланын айлына келсе, көп элдин карааны көрүнөт. Кара кементай кийген, кара өгүз минген бир койчу жолугуп калат. Андан сураса, ал койчу: -Балам болсо өлдү, анын досу Кыраанкара болсо таш болуп калды деп ашын берип, эми кан эки кызды аламындеп той берип жатат. Бул эл ошол тойго келген эл,-дейт. Муну угуп Кыраанкара койчуга: -Сен канга барып “акылыңа кел, ээси келатат, аманатын колуна сал” дегин,-дейт. Койчу канга барып: -Эй кан, акылыңа кел, ээси келатат, аманатын колуна сал, – дейт. -Бул жаман койчу эмне дейт?-деп кандын жигиттери койчуну тызылдатып кууп калышат. Ал Кыраанкараны көздөй качат. Кыраанкара кылычын алып келгендерди кууп, чаңын асманга чыгарып, кыргын салат, канды туткундап, дарга асат. Ошентип бала таажы кийип, такка олтуруп, атасынын ордуна кан болот. Чоң той берип Каракөз айымды алат, берки кызды Кыраанкарага берип, кош айтышып, аны элине жөнөтөт.
ЖАГАЛЫМ
Илгери, илгери бир кан болгон экен, анын аялы өлүп, андан Жагалым деген уул, Карчыга деген кыз калат. Күндөрдүн биринде кан бир сулуу аялга үйлөнөт. Аялы балдарга аябай өч чыгат. Жагалым көзгө атар мерген экен, күнүгө кийикке чыгып, үйүн майга толтурат. Бир күнү кандын аялы: -Үйдө эт, майга толтуруп балаң үйдү сасытып жиберди, бул баланды жогот, же өлтүр, болбосо мен кетем,-деп ыйлай баштайт. Кандын айласы кетип, баланы өлтүрмөкчү болот. Муну Карчыга билип калып, агасын кайтарып калат. Бир күнү Карчыганын башка бир жеңеси келип:
Кыз, бүгүн биздин үйгө барып, мага бир кемсел бычып берчи – дейт. Карчыга: “Кокус мен кетип калсам, булар Жагалымды өлтүрүп коюшат, ошондуктан үйдөн эки-жакка чыкпайын” дейт да, жеңесине: -Баралбайм, колум бошобойт,-деп барбай коет. -Эртеси баягы жеңеси келип, Карчыганы акидей асылып жатып, үйүнө ээрчитип кетет. Кан менен аялы көк уйду туюк союп, Жагалымды өлтүрүп ага салып, оозун бекем бууп, көлгө салып жиберишет. Жагалымдын кийимдерин жүктүн артына катып коюшат. Карчыга үйүнө келсе агасы жок, “Жагалымды өлтүрүшкөн экен” дейт да, аны издей баштайт. Жүктүн артынан агасынын кийимдерин таап, аларды өзү кийип, атын минип, талаага чыгып, ар кимден сурап жүрүп олтурат. Эч бир көргөн, билген киши жок, табалбай кыйналат. Карчыганын атына тил бүтүп: “Агаң көлдө жатат”,-дейт. Карчыга бир койчуга барып:
Койчу, койчу дешелик, бир табактан жешелик, тар төшөктө жаталык, Карчыгадай кара беттин кара башы сүйүнчү, ушул көлдөн Жагалымды алып чыгып бергин,-дейт. Койчу кочкорун минип көлгө түшөт, кочкору сууга кетет, өзү өлдүмталдым дегенде араң чыгат. Карчыга андан кийин уйчуга, төөчүгө, жылкычыга барат, алар да алып чыга албайт. Айласы кеткенде сууга өзүм түшөйүн, бир тууганымдан ажыраганча, өлгөнүм жакшы деп сууга түшмөкчү болгондо атына тил бүтүп: -Сен түшпөгүн, мен алып чыгамын,-деп сууга түшөт да, суудан Жагалымды алып чыгат. Карчыга “агамды курт-кумурска жебей турган жерге көмөйүн,” деп көзүнүн жашын көл кылып, өңөрүп алып кетип баратып, кара ташка жолугат. -Жарылгырдын кара таш, жарылып кетсең не болот, Жагалымдай жалгызды, коюп кетсем не болот?-дейт, Ошенткенде кара таш чарт тең бөлүнөт, бирок ичи курт-кумурскага жык толгонун көрүп, ага көмбөй андан ары кетет. Андан ары жүрүп отурса алдынан ак таш көрүнөт, ага кайрылып Карчыга: -Жарылгырдын ак ташы, жарылып кетсең не болот, Жагалымдай жалгызды көөмп кетсем не болот?-дейт. Ак таш жарылат. Курт-кумурскалар жок, ичи таптаза экен. Карчыга агасын көмөт да, андан ары өзү кетет. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп Карчыга “Ким жамбыны атып түшүрсө, кызымды ошол жигитке беремин”,-деп Кара кан элин жыйып алып, той берип жаткан жерге барып калат. Жамбы аткандарды карап турса, аны эч ким атып түшүрө албайт. -Мен атып көрөйүнчү, тээ атымдын жанындагы мылтыгымды алып келе койчу,-деп Карчыга бир баланы жумшайт. Ал бала барып мылтыгын көтөрө албайт. Карчыга барып мылтыгын чыпалагы менен көтөрүп келет да, жамбыны атып түшүрөт. Эл Карчыганы: -Кан күйөө, бек күйөө,-деп көтөрүп кетишет. -Бир агам жолоочу жүрүп кеткен эле. Ошол атамды таап келейин,- деп Карчыга колуктусун алгандан кийин, андан ары жөнөп кетет. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп, Карчыга “Ким жамбыны атып түшүрсө, кызымды ошого беремин” деп элин жыйып алып, жамбы аттырып жаткан Кызыл кандын тоюна кез келет. Карап турса, жигиттердин эч кимиси ата алышпайт. -Мен атып көрөйүнчү,-деп Карчыга мылтыгын алат да жамбыны байлап койгон жибин үзө атат. Эл Карчыганы: -Кан күйөө, бек күйөө деп, топтолгон элдер көтөрүп кетишет. Карчыга Кызыл кандын кызын алат да: -Менин жолоочу жүрүп кеткен бир агам бар эле, ошол агамды таап келейин,-деп дагы издеп кетет. Жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп Карчыга “Ким жамбыны атып түшүрсө, ошого кызымды беремин”, деп той берип жаткан Ак кандын тоюна туш келет. Карчыга карап турса жамбыны эч кимиси ата албайт. Карчыга жамбыны саландата байлап койгон жибин үзө атат. -Кан күйөө, бек күйөө,-деп Карчыганы топ элдин ичинен көтөрүп кетишет. Ошентип Карчыга Ак кандын да кызын алат. Бирок Ак кандын кызы: “Бул эркек эмес – аял, мунун эркек же аял экенин билиш үчүн буга ийик саптаталы. Эгерде эркек болсо, ийикти сулуу кылып саптайт”,-деп Карчыгага ийик берет. -Ийикти кантип сулуу саптаймын?- дейт Карчыга атына. Аты ийиктин сабын оозуна салып туруп кайра таштап коет, ийиктин сабы жылмаланып түшөт. Карчыга ийикти саптап бере салат. Кыздын жеңелери сапталган ийикти көрүп: -Сонун саптаган турбайбы, койчу ботом эркек эле экен, аял болсо ушундай сулуу саптамак беле?-дешет. Ак кандын кызы буга ишенбейт да, үйдүн эки капшытына бир эркектин ээр токумун, бир аялдын ээр токумун коет. Эгерде эркек болсо – эркектин ээр токумун, аял болсо – аялдын ээр токумун карап өтөт дейт да, Карчыганы: -Үйгө кирип үйдөгү ээр токумдарды көрүп чык,-дейт.Карчыга дагы атына кеңешет. Аты “Эркектин ээр токумун карап, аны кармалап өт”,- дейт. Карчыга эркектин ээр токумун карап өтөт. -Эркек эле турбайбы, кыздын ээр токумун карабастан, эркектикин карап өттү го, курулай эле сүйлөй бересиңби?-дейт кыздын жеңелери. Кыз буга да ишенбей өңчөй эркектерди жарыштырып сынаймын, “кыз болсо – этегин кымтырынып жүгүрөт, эгерде эркек болсо – кымтырынбай жүгүрөт” дейт да, Карчыганы жарышкын дейт. Карчыга атыга айтат: Аты: “этегинди кымтырынбай жүгүргүн”-дейт. Карчыга жарышка катышып, этегин кымтырынбай жүгүрөт. Кыздын жеңелеринин айтканы чын болуп чыгат, кыз да эркек экен деп ишенип калат. Карчыга үч аялынан: -Атаңардын кандай жакшы буюму бар, ошону мага сурап бергиле,- дейт. Ак кандын кызы өлгөн кишини түртүп койсо аласалып кетет деп, атасынын алтын чокморун сурап берет. Кызыл кандын кызы өлгөн кишиге тийгизип койсо, күңгүрөнүп калат деп атасынын күмүш чокморун сурап берет. Кара кандын кызы өлгөн кишини түртүп койсо, ал үшкүрүп тура келет деп, атасынын жез чокморун сурап берет. Карчыга үч чокморду алып, үч аялын үч жол менен көчүрөт, мен агамды издеп таап келейин деп, өзү андан ары жөнөп кетет. Үч аял көчүп барып баягы белгилеп койгон жерге конушат. Карчыга ак ташка барат, башынан өткөндөрүн, көргөн-билгендерин бүт жазып туруп, ээрдин алдынкы кашына жабыштырып коет да: -Жарылгырдын ташы жарылып кетсең болбойбу, мен бир боорум Жагалымды алып кетсем болбойбу?-дейт. Ак таш жарк деп ачылат. Карчыга ак чокморду агасына тийгизип койду эле, агасы аласалып кетти, күмүш чокморду тийгизип койду эле, агасы күңгүрөнүп сүйлөдү, жез чокморду тийгизип коюп, өзү коен болот да жылт коет. -Өх, көпкө уктап калган турбаймынбы,-деп агасы үшкүрүп тура калат. Жагалым кийимин кийинип, атын минейин десе кат жатат, ал катты окуп бардык болгон ишти түшүнөт, анан атын минип алып жөнөйт. Кетип баратса бир топ киши бир коёнду тызылдатып кууп келе жатат. Ал коен чымылдап келип эле Жагалымдын койнуна кире качат. Кууп келаткан кишилер коёнду таба албай калышат. Жагалым болсо, аны Кара кандын кызына алып барып: -Ушул коёнду жакшы бак,-деп колуна берет.
Бирок Кара кандын кызы жакшы карабай, коёнду арыктатып жиберет. Жагалым андан коёнду алып, Кызыл кандын кызына: -Ушул коёнду арыктатпай жакшы бак,- деп дайындап берет. Бирок ал дагы жакшы бакпай андан бетер жүдөтөт. Жагалым андан коёнду алып, “жакшы бак, жакшы кара” дебей эле Ак кандын кызына алып барып берет. Ал аялы коёнду убагы менен тамагын, суусун берип жакшы багып, жакшы карайт. Коен он чакты күндөн кийин эттенип, кулпунуп өңүнө чыга келет. Ак кандын кызы анын адамзат экенин билип: -Сен коен эмессиң, сен адамзатсың, чыныңды айт,-деп өпкүлөп, жыттагылап, бооруна кысса, бир маалда баягы коен кызгүрүнө келет. “Ак кандын кызы коёнду жакшы багып жүрүп кыз түрүнө айландырыптыр” деген сөз тигил эки аялына угулат. Эки күндөш Ак кандын кызын көрө албай, кайынсиңдисин багалбай өлтүрүп алыптыр деген жаманаттыга калтырыш үчүн “кыздын башын сен кара, ошондо мен мээсине темене кагайын, ошентип кызды өлтүрөлү”,-деп кеңешип, Ак кандын кызыныкына келишет. Эки күндөш кызды боюна тарта башташат, бири жүйрө олтуруп кыздын башын карайт. Экинчиси: -Иий, мына бит, иий, мына сирке,-демиш болуп олтуруп, кыздын мээсине теменесин кагып жиберет. Жагалым ыйлап-сыктайт, айласы канча-көнөт. Жагалым алтындан көмүркөй жасатып, карындашын ошого салып коет. Жапайы бугуну карматып келип баягы карындашы жаткан көмүркөйдү бугунун эки мүйүзүнүн ортосуна бекем байлап кадайт да, бугуну жибек аркан менен аркандатып коет. Көп мезгилден кийин аркан чирип үзүлөт, бугу болсо качып кетет. Жагалым түгөнбөс күл азык алып, темир чокой кийип, темир таяк таянып, карындашынын сөөгүн издеп жөнөйт. Баягы бугу качып жүрүп олтуруп, жүрүп олтуруп капкан салып, тузак тартып оокат кылып жүргөн кемпир-чаддын капканына түшүп калат. Чал капканына түшкөн бугуну союп, көтөрүп жүргөн көмүркөйүн алып үйүнө келет. Көмүркөйдү ачса, андан айдай сулуу кыз чыгат. Аны көмүүгө ыраа көрбөй башын сылап отурушса, бир маалда колдоруна баягы темене урунат. Ал теменени сууруп алышса, кыз тирилип кетет. Чал эртеси тузагына барса, бир карга жатат, алып соеюн десе, карга адамдын тили менен:
Мени сойбогун, Карабай деген бай мен боломун, менден каалаганынды алгын,-деп жалынат.
Мен сени кое берейин, кийин сага барганда сураганымды бересиң,-деп чал Карабайды кое берет. Чал бир күнү Карабайдыкына барып келейин деп барса, кой, уй, жылкы жер бетин бербей жайылып жүрөт. Чал малчылардан: -Бул кимдин малы?-дейт. -Бул төрт түлүк Карабайдыкы! -Карабай менин тузагыма түшкөндө “эмне алсаң, ал” деди эле, эми малынан сурап алайын,-дейт чал малчыларга. Анда малчылар: -Сен бул малды алып эмне кыласың, андан көрө Карабайдын жайыл тасторкон деген тасторкону бар, аны “жайыл тасторкон”десең, бүт тамак-аш, дүйүм жемиштер даяр болот. “Чыч чебич” деген чебичи бар, аны чыч чебич десе, өрүк мейиз чычат, “бышсабасы” бар, аны “быш саба, быш” десе, кымыз бышышы даяр болот. Ур токмогу бар, аны “ур токмок” десе, душманыңды токмоктоп талкалайт, сен ошолорду сурап ал,-дешет. Чал барып Карабайдан жайыл дасторконун, чыч чебичин, быш сабасын, ур токмогун сурайт. Карабай ары карап ыйлап, бери карап күлүп баягыларды берет. Чал жайыл тасторконду, чыч чебичти, быш сабаны, ур токмокту алып үйүнө келип байып жатып калат. Чалдын бул буюмдарын көрүп жана анын байып кеткенине ичи тарланган айылындагы кескилер токмоктон башкасын уур-дап кетишет. Эртеси чал айылындагыларга барып: -Менин жайыл тасторконумду, чыч чебичимди, быш сабамды уурдап кетиптир, ким уурдаганын көрдүңөрбү?-деп сурайт. Айылындагылар:
Көргөн жокпуз, билген жокпуз,-деп коюшат. Чал: -Силер эле уурдадыңар, алыстан ууру келмек беле, ур токмогум ур,-дейт. Ур токмок бир асманга чыгып, бир жерге тийип элдин башы-көзүн, колу-бутун сындырып, тос-тополоң кылат. -Берели эле берели, биз алганбыз, деги токмогуңду токтотчу бөөдө өлүп калбайлы,-дешип уурулар чалга жалынышат. -Урба, токмогум, урба,-деп чал токмогун араң токтотот. Уурулар уурдап алгандарын чалга беришет. Ошол күндөрдө бир кан жигиттерин ээрчитип куш салып чыгат, ал куш чалдын алачыгынын түндүгүнө келип конуп калат. Кандын жигити келип: -Үйдө ким бар, кушту алып бергин,-дейт. Үйдөгү кыз кушту алып эшикке чыгат. Ал кызды көрүп сулуулугуна суктанып, жигиттин эси ооп калат да, кушун камчыланып чапкан бойдон канга барат. Караса, колундагы куш өлүп калыптыр. Кан үйүнө барып башка куш алып келип дагы салат. Ал кушу дагы баягы алачыктын түндүгүнө барып конот. Кандын бир жигити келип: -Кушту алып бер!-дейт. Карчыга кушту алып чыгат. Жигит кызды көрүп эси ооп, кушун камчыланган бойдон канга барат, кушу дагы өлүп калат. Кан үйүнөн куш алдырып, эми өзү салып чыгат. Бул жолу да куш баягы чалдын алачыгына барып конот. Кан өзү барып: -Кушту алып бер,-дейт. Карчыга кушту алып чыгат. Кан кыздын сулуулугуна кызыгып чалды чакыртат. Карчыга чалды эмне үчүн чакыртканын билип, көздүн кабыгынан тигилген баштык берип: -Ушул баштыкты толтуруп алтын берсеңиз, мен сизге кызымды берем деңиз,-дейт. Чал канга келет. Кан: -Мага кызынды бер,-дейт. -Ушул баштыкты толтуруп алтын берсеңиз, кызымды сизге берем,- дейт. Кан казынасындагы алтындан баштыкка салдырат, баштык толбойт. Бүт алтынын салдырат, эч толбойт. Айласы кетип, эмне кыларын билбей турганда бир мастен кемпир: -Мени он сегиздеги балага алып берсең, мен мунун айласын табам,-дейт. Кан макул болот. Ошондо кемпир төгөрөктүн төрт бурчунан төрт чымчым топурак салат, баштык толуп, ашып-ташып кетет. Той берип, шаан-шөкөт менен кан Карчыганы алат, ал бир эркек бала төрөп берет. Бала чоңоюп балдар менен чүкө ойной баштайт. Энеси баласына болгон окуяны айтып түшүндүрөт да, балдар менен чүкө ойногондо: -Бул менин колум эмес, таякем Жагалымдын колу деп ойногун,- дейт. Баласы балдар менен чүкө ойногондо: -Бул менин колум эмес, таякем Жагалымдын колу,-деп балдар менен ойноп жүрөт. Карчыганы издеп жүргөн Жагалым тиги баланын сөзүн угуп балага келет, баладан жөн-жай сурайт.
Мен кандын баласы боломун, энемдин аты – Карчыга, таякемдин аты – Жагалым,-дейт бала. Ошентип Жагалым карындашын таап, жыргап-куунап жатып калышыптыр дейт.
